ارگونومی یا همان مهندسی عوامل انسانی، علمی ترکیبی است که سعی دارد ابزارها، دستگاه‌ها، محیط کار و مشاغل را با توجه به توانایی‌های جسمی – فکری و محدودیت و علائق انسان‌ها، طراحی کند. این علم با هدف افزایش بهره‌وری، سلامتی، ایمنی و رفاه انسان در محیط، شکل گرفته است. بی توجهی به رعایت اصول ارگونومی در آزمایشگاهها باعث کاهش کارایی و افزایش استرس کارکنان می‌شود. به کارگیری ارگونومی در محیط کار می‌تواند موجب حذف یا کاهش صدمات و مشکلات بهداشت و ایمنی شغل در محیط آزمایشگاه و افزایش بهره‌وری شود. سازمان بین‌المللی کار، واژه ارگونومی را به معنای متناسب کردن کار و شغل برای انسان تعریف کرده است. مدیران آزمایشگاهها می‌توانند با به کارگیری ارگونومی ضمن تامین ایمنی مناسب بین کارکنان باعث افزایش کیفیت و کمیت در ارائه خدمات آزمایشگاهی به مشتریان شوند. هدف اصلی این مقاله بررسی ارگونومی در محیط‌های آزمایشگاهی است.
این مقاله شامل سرفصل‌های زیر است:
مقدمه
1- ایمنی در آزمایشگاهها و ارگونومی
2- تعاريف ارگونومی محیط کار
3- تاریخچه ارگونومی
4- اهداف ارگونومی
5- عوامل موثر بر ارگونومی
6- ابعاد ارگونومی
7- مزایای استفاده از ارگونومی در آزمایشگاهها
نتیجه‌گیری
مقدمه
نکته مهمی که در پیاده‌سازی ارگونومی باید به آن توجه شود آن است که یک مداخله ارگونومیکی باید هم منافع کارکنان (سلامتی، امنیت و رضایت) و هم منافع سازمان )بهره‌وری، تولید بهینه و کیفیت) را مورد توجه قرار داده و بهبود دهد [15].
ﮐﺎر و اﻧﺴﺎن دو ﺟﺰء ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ در دﻧﯿﺎی اﻣﺮوز است ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي شوﻧﺪ و ﺑﺮاي ﭘﯿﺸﮕﯿﺮي از بروز ﻫﺮﮔﻮنه حادثه در ﻣﺤﯿﻂ کار، بیماری‌هایی ﮐﻪ در ﻣﺤﯿﻂ کار وﺟﻮد دارد و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ نیروی کار، ارﮔﻮﻧﻮﻣﯽ به‌عنوان راهی ﮐﺎرآﻣﺪ، به یاری انسان آﻣﺪه است. در ﺣﻘﯿﻘﺖ ارﮔﻮﻧﻮﻣﯽ اﺑﺰاري اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮐﻤﮏ آن ﻣﯽﺗﻮاند ﻣﺤﯿﻂ زﻧﺪﮔﯽ، ﮐﺎر و ﻧﯿﺰ وﺳﺎﯾﻞ و ﺗﺠﻬﯿﺰات ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪی‌ها و وﯾﮋگی‌هایی ﮐﻪ خود می‌خواهد طراحی کند [6].
یک محیط خوب، مي‌تواند بر رشد ارزش‌هاي پرسنل و افزایش توان و بهره‌وري آنان اثرگذار باشد به همین دلیل علم مدیریت انساني یا ارگونومي براي رهبران و مدیران سازمان از اهمیت بالایي برخوردار است [5].
ﮐﺎر و اﻧﺴﺎن دو ﺟﺰء ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ در دﻧﯿﺎی اﻣﺮوز است ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي شوﻧﺪ و ﺑﺮاي ﭘﯿﺸﮕﯿﺮي از بروز ﻫﺮﮔﻮنه حادثه در ﻣﺤﯿﻂ کار، بیماری‌هایی ﮐﻪ در ﻣﺤﯿﻂ کار وﺟﻮد دارد و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ نیروی کار، ارﮔﻮﻧﻮﻣﯽ به‌عنوان راهی ﮐﺎرآﻣﺪ، به یاری انسان آﻣﺪه است. در ﺣﻘﯿﻘﺖ ارﮔﻮﻧﻮﻣﯽ اﺑﺰاري اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮐﻤﮏ آن ﻣﯽﺗﻮاند ﻣﺤﯿﻂ زﻧﺪﮔﯽ، ﮐﺎر و ﻧﯿﺰ وﺳﺎﯾﻞ و ﺗﺠﻬﯿﺰات ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪی‌ها و وﯾﮋگی‌هایی ﮐﻪ خود می‌خواهد طراحی کند [6].
یک محیط خوب، مي‌تواند بر رشد ارزش‌هاي پرسنل و افزایش توان و بهره‌وري آنان اثرگذار باشد به همین دلیل علم مدیریت انساني یا ارگونومي براي رهبران و مدیران سازمان از اهمیت بالایي برخوردار است [5].
1- ایمنی در آزمایشگاهها و ارگونومی:
دانشگاه باید به‌عنوان مهد پرورش پژوهشگران، محیط کار سالم و ایمنی را برای دانشجویان خود فراهم کند. یکی از محیط‌های آموزشی، آزمایشگاهها هستند که درصورت عدم رعایت موارد ایمنی در آنها بروز حوادث اجتناب ناپذیر می‌شود. آمار حوادثی که در آزمایشگاهها رخ می‌دهد تکان دهنده است. به‌طوری که در تایوان حوادث مکرر و غیرقابل پیش‌بینی آزمایشگاهها در سال‌های گذشته یکی از عوامل اصلی افت پیشرفت دانشگاه‌ها ذکر شده‌است. بنابر آمار دولت ایالت متحده در سال 2005، نزدیک به 10000 حادثه در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی اتفاق افتاده است که برخی از حوادث حتی منجر به صدمات شدید و مرگ شده‌است. این حوادث و گزارش‌ها نشان دهنده اهمیت مسائل ایمنی و بهداشتی در آزمایشگاهها است. در مطالعه‌ای ارزیابی شد که 50 درصد از حوادث اتفاق افتاده ناشی از مدیریت ضعیف، آموزش ناکافی پرسنل و عوامل روانی است. باید ایمنی آزمایشگاه به‌عنوان عامل تعیین کننده تهدیدهای بالقوه ناشی از استفاده از ابزار و تجهیزات دستگاه‌های در هنگام انجام آزمایش و کارهای مقدماتی رعایت شود [19].
به‌منظور افزایش فرهنگ ایمنی در بین همه افراد مرتبط با آزمایشگاه لازم است از بروشورهای ایمنی در آزمایشگاه استفاده شود و همچنین دوره‌های آموزشی ایمنی از قبیل بهداشت و ایمنی اجرایی آشنایی با قوانین و استانداردهای ایمنی در آزمایشگاه برای پرسنل به‌صورت دوره‌ای برگزار شود.
به‌منظور افزایش فرهنگ ایمنی در بین همه افراد مرتبط با آزمایشگاه لازم است از بروشورهای ایمنی در آزمایشگاه استفاده شود و همچنین دوره‌های آموزشی ایمنی از قبیل بهداشت و ایمنی اجرایی آشنایی با قوانین و استانداردهای ایمنی در آزمایشگاه برای پرسنل به‌صورت دوره‌ای برگزار شود.
2- تعاريف ارگونومی محیط کار
ارگونومی یک نظم علمی است که به واکنش بین انسان‌ها و اجزای دیگر سیستم مربوط است و حرفه‌ای است که داده‌ها، روش‌ها، اصول و تئوری را به‌منظور بهینه‌سازی سلامت انسان و عملکرد کلی سیستم در طراحی به کار میبرد [11].
ارگونومی در عمل به مفهوم تطابق و سازگاري محیط كار، ابزار كار و شرايط كار با توانايی‌هاي جسمی و روانی انسان‌ها است. ارگونومی يا مهندسی عوامل انسانی دانشی است كاربردي مركب از علوم پايه مختلف از جمله فیزيولوژي روانشناسی، فیزيک، مكانیک، طراحی، آمار، رياضی، جامعه شناختی، مديريت و بسیاري موارد ديگر. اين علوم در كنار هم اصول ارگونومی را شكل داده و به طراحی بهتر سازمان به‌منظور بهره‌ور بودن كمک نموده و میزان رفاه و سازگاري انسان‌ها با محیط كار را به طرز چشمگیري افزايش می‌دهند [3].
مهندسی عوامل انسانی عبارت است از فناوری و طراحی کاری، که براساس علوم زیست‌شناسی، انسانی، آناتومی فیزیولوژی و روانشناسی پایه‌ریزی شده‌است و دانش میان رشته‌ای است که ارتباط ما بین انسان و محیط پیرامون را بررسی می‌کند [12].
ارگـونومـی در اروپا، ریشه در فیزیولوژی کـار، زیست‌مکانیك و طـراحی ایستگاه کـار دارد در حالی که عـوامل انسانی آمریکایی‌ها، از فیزیولوژی تجـربی سـرچشمه گـرفته و بر عملکرد انسانی و طراحی سازمان‌ها متمرکز است. بیماری‌های مـهمـی که در زمینه ارگونومـی مـطرح است ناتـوانایی‌های جـراحتی شـدیدی اسـت که شامـل صدمـات اسکـلتی – ماهیـچه‌ای و سیستم عصـبی می‌شود. دلایل عمده این صدمات به شرح زیر است:
ارگونومی در عمل به مفهوم تطابق و سازگاري محیط كار، ابزار كار و شرايط كار با توانايی‌هاي جسمی و روانی انسان‌ها است. ارگونومی يا مهندسی عوامل انسانی دانشی است كاربردي مركب از علوم پايه مختلف از جمله فیزيولوژي روانشناسی، فیزيک، مكانیک، طراحی، آمار، رياضی، جامعه شناختی، مديريت و بسیاري موارد ديگر. اين علوم در كنار هم اصول ارگونومی را شكل داده و به طراحی بهتر سازمان به‌منظور بهره‌ور بودن كمک نموده و میزان رفاه و سازگاري انسان‌ها با محیط كار را به طرز چشمگیري افزايش می‌دهند [3].
مهندسی عوامل انسانی عبارت است از فناوری و طراحی کاری، که براساس علوم زیست‌شناسی، انسانی، آناتومی فیزیولوژی و روانشناسی پایه‌ریزی شده‌است و دانش میان رشته‌ای است که ارتباط ما بین انسان و محیط پیرامون را بررسی می‌کند [12].
ارگـونومـی در اروپا، ریشه در فیزیولوژی کـار، زیست‌مکانیك و طـراحی ایستگاه کـار دارد در حالی که عـوامل انسانی آمریکایی‌ها، از فیزیولوژی تجـربی سـرچشمه گـرفته و بر عملکرد انسانی و طراحی سازمان‌ها متمرکز است. بیماری‌های مـهمـی که در زمینه ارگونومـی مـطرح است ناتـوانایی‌های جـراحتی شـدیدی اسـت که شامـل صدمـات اسکـلتی – ماهیـچه‌ای و سیستم عصـبی می‌شود. دلایل عمده این صدمات به شرح زیر است:
- حالت‌های بد بدنی؛
- حالت‌های بدنی ثابت؛
- نیاز به نیروی زیاد از حد برای انجام کار؛
- حرکات تکراری با تعـداد زیـاد؛
- مدت زمان ناکـافی برای استـراحت بین حرکـات تکراری ارتعاشات؛
- دمای سرد [1].
ارگونومی عبارتست از کاربرد اطلاعات علمی موجود درباره انسان (و روش‌های علمی کسب چنین اطلاعاتی) برای حل مشکلات طراحی [5]؛ در واقع، ارگونومی یك علم چند رشته‌ای است که ارتباط متقابل فناوری، محیط و نیازهای روحی و جسمانی انسان را برقرار می‌سازد. اهداف اساسی علم ارگونومی، بهبود چگونگی انجام کار، روش‌های کار، ابزار کار و انطباق آنها با ویژگی‌های روانی و جسمی انسان است. البته باید توجه داشت که با مراعات اصول ارگونومی، فشار کاری و خستگی‌های بی مورد کاهش می‌یابد [10].
3- تاریخچه ارگونومی
حرفه عوامل انساني در دوران پس از جنگ جهاني دوم زاده شد. در سال 1949، انجمن پژوهشي ارگونومي که اکنون انجمن ارگونومي نامیده مي‌شود در انگلستان تاسیس شد. در سال 1959 موسسه بین‌المللي ارگونومي با هدف برقراري ارتباط بین چندین انجمن عوامل انساني و ارگونومي در کشورهاي مختلف جهان تاسیس شد. دوران 20 ساله بین 1960 تا 1980 شاهد رشد و بسط سریع عوامل انساني بود [2].
بررسی نتایج پژوهش‌ها نشان داده است که «روش‌ها»، «ویژگی‌های انسانی»، «طراحی و سازمان»، «بهداشت و ایمنی» و «طراحی تجهیزات و محل کار»، پنج مبحث اصلی در ارگونومی هستند. ارگونومی فرصتی برای در اختیار قرار دادن دانش خود در مباحث دیگر به‌ویژه مقوله‌های «طراحی محصول و صنعت»، «معماری»، «سلامت و ایمنی» به‌ویژه در مورد مسائل مربوط به کاهش انرژی در توسعه پایدار سیستم‌ها است [13].
در این ارتباط بخش‌هایی از سیستم شامل: طراحی شغل، طراحی محیطی، فناوری، روندها و ساختار سیستم کار، عناصری هستند که به‌طور سازنده به هم مرتبط بوده و برای بهبود مدیریت و افزایش بهره‌وری مؤثر و به حداقل رساندن حوادث ناشی از سیستم‌های کاری ضعیف طراحی شده و بررسی می‌شوند [14].
بررسی نتایج پژوهش‌ها نشان داده است که «روش‌ها»، «ویژگی‌های انسانی»، «طراحی و سازمان»، «بهداشت و ایمنی» و «طراحی تجهیزات و محل کار»، پنج مبحث اصلی در ارگونومی هستند. ارگونومی فرصتی برای در اختیار قرار دادن دانش خود در مباحث دیگر به‌ویژه مقوله‌های «طراحی محصول و صنعت»، «معماری»، «سلامت و ایمنی» به‌ویژه در مورد مسائل مربوط به کاهش انرژی در توسعه پایدار سیستم‌ها است [13].
در این ارتباط بخش‌هایی از سیستم شامل: طراحی شغل، طراحی محیطی، فناوری، روندها و ساختار سیستم کار، عناصری هستند که به‌طور سازنده به هم مرتبط بوده و برای بهبود مدیریت و افزایش بهره‌وری مؤثر و به حداقل رساندن حوادث ناشی از سیستم‌های کاری ضعیف طراحی شده و بررسی می‌شوند [14].
4- اهداف ارگونومی
هدف ارگونومـی آن است که در طراحی ابزار و وسایل کار و سیستم‌های فنی و تولیدی و در طراحی محیط کار، نیازها و ویژگی‌های جسمـی و روحی انسان‌ها در نظر گرفته شود تا در عین رسیدن به افزایش بازدهی تولید، به سلامت و بهداشت و راحتی انسان‌ها نیز به بیشترین حد توجه شده باشد. ارگـونـومـی دارای اهـدافـی چـون بهـبود بهره‌وری، سلامتی، ایمنی و آسـایش مردم و افزایـش کـارآیـی متقابل سیستم‌های انسان – ماشین – محیط است. ارگـونومـی، علمـی چنـد نظامه است که در چـهار حـیطه عـمده، روانشناسی مهندسی، فیزیولوژی کار، مکانیك زیستی شغلی و آنتروپومتری فعالیت می‌کند [1].
واحد ایمنی و بهداشت آزمایشگاهها یکی از مهمترین بخش‌هایی است که مدیر آزمایشگاه باید به فعالیت‌های آن به‌منظور ارتقای ایمنی توجه خاص مبذول دارد. مدیر سیستم موظف است استانداردهای مربوط به حیطه کاری خود را به‌صورت مکتوب به‌عنوان محور ارزشیابی و پایش سیستم تهیه کند و از حسن اجرای آن توسط کارشناس ایمنی اطمینان حاصل نماید. موظف نمودن کارکنان به درک مبانی دستورالعمل ایمنی و تشکیل جلسات منظم به‌منظور چرخش اطلاعات و تجارب از وظایف کمیته ایمنی آزمایشگاه است.
در کشور ایران علیرغم گسترش روزافزون آزمایشگاهها با وجود متخصصین ارزشمند و مطرح در این آزمایشگاهها و نصب و راه‌اندازی تجهیزات پیشرفته و بسیار گران قیمت تشخیصی، ملاحظات و رعایت استانداردهای ایمنی به‌صورت سازمان یافته و سیستماتیک کمتر به چشم می‌خورد و این واقعیت به علت عدم وجود آموزش‌های جامع در خصوص حفاظت و ایمنی در سیستم‌های آموزشی دانشگاه‌های علوم پزشکی به‌خصوص در رشته‌های آزمایشگاهی است که می‌توان با نهادینه کردن آموزش‌های ایمنی گام مهمی در زمینه توسعه ایمنی پایدار در آزمایشگاه‌های کشور برداشت. برای بهبود کیفیت ایمنی آزمایشگاهها باید از یک رویکرد سیستماتیک برای تعریف شاخص‌های کیفیت سیستم به‌منظور پایش و ارزیابی ایمنی و بالا بردن سطح کیفی کار بهره جست [8و18].
ارزش‌هایی مثل دموکراسی، قدرتمند کردن بخش‌های مختلف یک سازمان، تنظیم قدرت در تصمیم‌گیری‌ها، استفاده از هوش، خلاقیت، توانائی حل مسئله، مهارت و ابتکار انسان‌ها که جزء موارد کلیدی مدیریت مدرن برای رسیدن به یک ساختار سازمانی مطلوب است در راستای تحقق اصول مطرح در دانش ارگونومی کلان در طراحی و بازطراحی یک ساختار سازمانی است [16].
کارکنان در شرایط ایمن و مناسب می‌توانند بیشترین عملکرد و بهره‌وری را داشته باشند. لذا می‌توان گفت که دانش ارگونومی به‌عنوان یک رشته و مبحث طراحی می‌تواند در توسعه منابع انسانی و عملکرد بهینه سیستم نقش اساسی داشته باشد [17].
واحد ایمنی و بهداشت آزمایشگاهها یکی از مهمترین بخش‌هایی است که مدیر آزمایشگاه باید به فعالیت‌های آن به‌منظور ارتقای ایمنی توجه خاص مبذول دارد. مدیر سیستم موظف است استانداردهای مربوط به حیطه کاری خود را به‌صورت مکتوب به‌عنوان محور ارزشیابی و پایش سیستم تهیه کند و از حسن اجرای آن توسط کارشناس ایمنی اطمینان حاصل نماید. موظف نمودن کارکنان به درک مبانی دستورالعمل ایمنی و تشکیل جلسات منظم به‌منظور چرخش اطلاعات و تجارب از وظایف کمیته ایمنی آزمایشگاه است.
در کشور ایران علیرغم گسترش روزافزون آزمایشگاهها با وجود متخصصین ارزشمند و مطرح در این آزمایشگاهها و نصب و راه‌اندازی تجهیزات پیشرفته و بسیار گران قیمت تشخیصی، ملاحظات و رعایت استانداردهای ایمنی به‌صورت سازمان یافته و سیستماتیک کمتر به چشم می‌خورد و این واقعیت به علت عدم وجود آموزش‌های جامع در خصوص حفاظت و ایمنی در سیستم‌های آموزشی دانشگاه‌های علوم پزشکی به‌خصوص در رشته‌های آزمایشگاهی است که می‌توان با نهادینه کردن آموزش‌های ایمنی گام مهمی در زمینه توسعه ایمنی پایدار در آزمایشگاه‌های کشور برداشت. برای بهبود کیفیت ایمنی آزمایشگاهها باید از یک رویکرد سیستماتیک برای تعریف شاخص‌های کیفیت سیستم به‌منظور پایش و ارزیابی ایمنی و بالا بردن سطح کیفی کار بهره جست [8و18].
ارزش‌هایی مثل دموکراسی، قدرتمند کردن بخش‌های مختلف یک سازمان، تنظیم قدرت در تصمیم‌گیری‌ها، استفاده از هوش، خلاقیت، توانائی حل مسئله، مهارت و ابتکار انسان‌ها که جزء موارد کلیدی مدیریت مدرن برای رسیدن به یک ساختار سازمانی مطلوب است در راستای تحقق اصول مطرح در دانش ارگونومی کلان در طراحی و بازطراحی یک ساختار سازمانی است [16].
کارکنان در شرایط ایمن و مناسب می‌توانند بیشترین عملکرد و بهره‌وری را داشته باشند. لذا می‌توان گفت که دانش ارگونومی به‌عنوان یک رشته و مبحث طراحی می‌تواند در توسعه منابع انسانی و عملکرد بهینه سیستم نقش اساسی داشته باشد [17].
5- عوامل موثر بر ارگونومی
نظر به مباحث و پژوهش‌های مطرح، یکی از عوامل مؤثر در فرهنگ‌سازی و کاربرد دانش ارگونومی، آگاهی‌های ارگونومیکی است. فریکا اوزر ساری (2009) نشان داد که آموزش ارگونومی تاثیر مثبتی بر افزایش بهره‌وری، سلامتی و امنیت حرفه‌ای افراد و جامعه دارد [9]. در این راستا توجه به این شاخص‌ها لازم است:
- محیطی: شرایط محیط کار را می‌توان از دو جهت زیر مورد توجه قرار داد [1]:
الف- شرایط درون سازمانی (محیط داخلی)؛
ب- شرایط برون سازمانی (محیط خارجی).
عوامل درون سازمانی که به‌طور مستقیم با بهداشت و ایمنی در ارتباط است عبارتند از: نور و روشنایی، درجه حرارت، رطوبت، صدا، هوا، آب و درجه مخاطرات که ماشین‌ها و ابزار مختلف کار ممکن است برای کارکنان بوجود آورد. شرایط بهداشتی و ایمنی خارج از محیط کار نیز دو دسته‌اند:
دسته اول مواردی است که در اختیار موسسات قرار دارند از قبیل پیش‌بینی وسیله ایاب و ذهاب سالم و مطمئن، جلوگیری از آلودگی فضای داخلی، جلوگیری از آلودگی آب‌های جاری اطراف موسسه، ایجاد فضای سبز کافی در محوطه و نظایر آن. دسته دوم مواردی است که به‌طور مستقیم در کنترل موسسات نبوده بلکه شرایط کلی محیط‌زیست حاکم بر آن است که به‌طور معمول دولت در کنترل آن دخالت می‌کند. مسائل عمومی بهداشتی و درمانی، آلودگی‌های مختلف شهری ترافیك شهرها و جاده‌ها از این قبیل مسائل است.
ب- شرایط برون سازمانی (محیط خارجی).
عوامل درون سازمانی که به‌طور مستقیم با بهداشت و ایمنی در ارتباط است عبارتند از: نور و روشنایی، درجه حرارت، رطوبت، صدا، هوا، آب و درجه مخاطرات که ماشین‌ها و ابزار مختلف کار ممکن است برای کارکنان بوجود آورد. شرایط بهداشتی و ایمنی خارج از محیط کار نیز دو دسته‌اند:
دسته اول مواردی است که در اختیار موسسات قرار دارند از قبیل پیش‌بینی وسیله ایاب و ذهاب سالم و مطمئن، جلوگیری از آلودگی فضای داخلی، جلوگیری از آلودگی آب‌های جاری اطراف موسسه، ایجاد فضای سبز کافی در محوطه و نظایر آن. دسته دوم مواردی است که به‌طور مستقیم در کنترل موسسات نبوده بلکه شرایط کلی محیط‌زیست حاکم بر آن است که به‌طور معمول دولت در کنترل آن دخالت می‌کند. مسائل عمومی بهداشتی و درمانی، آلودگی‌های مختلف شهری ترافیك شهرها و جاده‌ها از این قبیل مسائل است.
- فیزیکی: شرایط فیزیکی محیط کار، شامل فضای کار، نوع میز و صندلی، ابزارهایی که افراد با آنها کار می‌کنند، از کامپیوتر تا تجهیزات صنعتی، نوع چیدمان میزها، تفکیك فضاها بر حسب نوع کارگروه‌های مختلف و مواردی از این دست دانست. مناسب بودن این شرایط، از پیش نیازهای اولیه افزایش کارایی افراد است. محیط کار باید امکانات اولیه را دارا باشد مثلاً از لحاظ نور، تهویه، دوری از سر و صدای محیطی و غیره مناسب باشد و ابزار و وسایل ابتدایی و مناسب کار در اختیار کارکنان قرار گیرد.
6- ابعاد ارگونومی
- روانشناسی مهندسی: به عوامل محیطی فیزیکی و شیمیایی مانند سر و صدا، ارتعاش، روشنایی، آب و هوا و مواد شیمیایی که می‌توانند بر ایـمنی، سـلامتی و آسـایـش افـراد تأثیر بگـذارند مـی‌پردازد. صـدای زیـاد، نور نامنـاسب، دمـای بالا یا پایین، شلوغی، کمبود حریم خصوصی و ناتوانی در شخصی‌سازی محیط کار مـی‌تواند منجر به مشکلات روحی روانی کارکنان شود.
- فیزیولوژی کار: بخشي از دانش ارگونومي که تطبیق انسان با کار را در مصرف انرژي و همچنین تغییرات عوامل فیزیولوژیکي بدن در حین انجام کار مورد توجه قرار مي‌دهد به فیزیولوژي کار معروف است. وظیفه فیزیولوژی کـار این اسـت که میزان سخـتی کار را اندازه‌گیری کند و آن را با توانایی‌ها و قدرت فرد متناسب سازد. این مساله خود باعث مـی‌شود که تنش‌های مختلفی که فرد را تهدید می‌کند، کاهـش یـابند. تنـش یا فشـار روانـی مـی‌تواند موجب اختلال در سـوخت و سـاز بـدن (متابولیسم) شود، ضـربان قلـب را بـالا برد، باعث افزایش فشـار خـون شده، سـردرد بیاورد و فرد را مستعد حمله قلبی کند.
- مکانیک زیستی شغلی: در علم مکانیك زیستی از قوانین فیزیـك و مـفاهیم مهندسی برای توصیف حرکت بخش‌های مختلف بدن و نیروی وارد بر آنها در طی فعالیت روزانه استفاده مـی‌شود. فشار مداوم ناشی از ثابت بودن وضـعیت بدن و یا حرکات تـکراری آن روی عضـلات بـدن منجر به ایجاد خستگی موضعی در آنها مـی‌شـود. به عـبارتی، این فـشار باعـث کاهش فعالیت و کارآیی عضلات خواهد شد. روش‌های مکانیك زیستی تعـامل فیزیکی بیـن انسـان و سیستم مـکانیکی اطراف او را مورد نظر داشته و ابزار، تجهیزات و تسهیلات کار را در این رابطه مورد مطالعه قرار مـی‌دهند.
- آنتروپومتري: شامل جمع‌آوري و تفسیر داده‌هاي مربوط به شکل و اندازه ابعاد بدن انسان (ابعاد طولي، عرضي، محیطي و وزن) است. آنتروپومتری عبارت است از اندازه‌گیری سیستماتیك بدن با استفاده از وسـایل انـدازه‌گیـری. با توجـه به این که در مشاغل دفتری و اداری و اصـولاً مشاغلی که فرد بیشتر وقت کـاری خود را پشت میز کار سپری مـی‌کند هماهنگی و همخوان بودن ویژگی‌ها و ارتفاع مـیز کار و صندلی با ابعاد آنتروپومتریکی بـدن فرد و بیان این مطلب که بیشتر مشکلات اسکلتی عضلانی که افراد دچار آن می‌شوند به دلیل استاندارد نبودن این ویژگی است، حایز اهمیت است. چرا کـه میز کوتاه مـوجب خـم شـدن زیاد فـرد به جـلو و مشکل ناراحتی در کمـر، گـردن و شانه‌ها مـی‌شود و همچنین میز بلند مسبب ایـجاد درد در قسمت آرنج، کتف و گردن است و به همین ترتیب متناسب نبودن اندازه صندلی و مشخصات پشتی صندلی و سطح نشیمنگاه بدن فرد و میز کار وی مـی‌تواند علـت اصلی مشکلات اسکلتی عضلانی در مشاغلی با این ماهیت باشد [1].
7- مزایای استفاده از ارگونومی در آزمایشگاهها
موارد زير تعدادي از نتايج بكارگیري اصول ارگونومی در محیط كار است [4]:
- درك تاثیر مخصوص نوع كار روي جسم كاركنان و كارايی شغلی آنها؛
- پیش‌بینی پتانسیل اثرات طولانی مدت (يا تجمعی) كار روي جسم كاركنان؛
- ارزيابی تناسب محل كار و ابزارها براي كارکنان برای انجام كار؛
- بهبود بهره‌وري و آسايش كارکنان.
برای رسیدن به یک محیط آزمایشگاهی ارگونومیک، توجه به اصول ارگونومی در مراحل ذیل ضروری است:
- مرحله طراحی و راه‌اندازی آزمایشگاه:
- طراحی متناسب با کاربری ( فضا، میز، سکو، کابینت، لوله‌کشی آب و فاضلاب و گاز، نصب پریزها و کانال‌های تهویه، موقعیت در و پنجره‌ها و روشنایی و دسترسی به دیگر محل‌ها و غیره)؛
- ارتفاع نصب کابینت‌ها، ارتفاع میز کار و سکوها و فضای مورد نیاز برای رفت و آمد و قرارگیری صندلی‌ها و فضای مورد نیاز در زیر میزها برای راحتی پاها در حین نشستن روی صندلی‌ها و انجام فعالیت، ارتفاع نصب پریزها و عمق سطح میزها و محل مناسب برای نصب وایت بورد توجه کرد؛
- از دیگر نکات، توجه به لبه‌های تیز میزها و اشیاء و اجسام و تجهیزاتی است که در هنگام استفاده، دست و ساعد و پا و تنه در معرض تماس با آنها قرار دارند که باید با طراحی مناسب حذف و یا به حداقل رسانده شوند؛
- موقعیت استقرار آزمایشگاهها در یک دانشکده؛
- تحرک اجباری برای افراد با چیدمان مناسب داخل آزمایشگاه؛
- دسترسی به کابینت‌ها و دستگیره‌ها؛
- نصب قفسه‌ها؛
- توجه به رفت و آمد افراد، حمل و جابجایی دستگاه‌ها و تخلیه در شرایط اضطراری؛
- کف پوش کردن محل رفت و آمد و ایستگاه کار.
- مرحله چیدمان لوازم و تجهیزات:
- تعیین محل مناسب برای قرارگیری میز و صندلی و دستگاه رایانه‌ای تکنسین یا مسئول آزمایشگاه (درصورت نیاز)؛
- براساس نوع آزمایش‌های مورد نظر، فضای داخل آزمایشگاه تقسیم شده و لوازم و تجهیزات مربوط به هر آزمایش در فضای اختصاص یافته قرار گیرد؛
- در داخل هر فضا دسترسی به لوازم و مواد براساس میزان کاربری و دفعات کاربری آنها باشد؛
- در چیدمان مواد داخل کابینت‌های باز توصیه شده‌است که فقط موادی در داخل کابینت‌ها چیده شوند که استفاده مکرر روزانه دارند و باز به ترتیب الویت استفاده چیده شوند؛
- در چیدمان تجهیزات آزمایشگاه باید به فضای مورد نیاز به‌منظور استقرار افراد در کنار آن و قرارگیری متعلقات دستگاه، دسترسی آسان به کلیدها و دکمه و محل‌های ترزیق دستگاه و تنظیم ارتفاع کار (نشسته یا ایستاده) توجه شود؛
- چیدمان لوازم و مواد و تجهیزات به‌گونه‌ای باشد که کمترین نیاز به حمل دستی و جابجایی آنها، اعمال نیرو و خمیدگی تنه و اندام فوقانی باشد. تا حد ممکن چیدمان به‌گونه‌ای باشد که کمترین نیاز به انجام کار مثل برداشتن مواد و لوازم در ارتفاع بالای شانه‌ها باشد.
- مرحله به کارگیری لوازم، مواد و تجهیزات و انجام آزمایش‌ها:
- انجام کارهای تکراری (مکرر) مثل کار با پیپت‌ها؛
- کار با پیپت‌ها یکی از رایج‌ترین کارها در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی و کاربردی است. در این کار خطر عوامل ارگونومیک شامل اعمال نیرو با استفاده از انگشت، حرکات تکراری، پوسچرهای (وضعیت‌های بدنی) غلط به‌خصوص در قسمت مچ، بازوها و شانه‌ها به وفور دیده می‌شود.
نتیجه‌گیری
توجه نکردن به موارد ارگونومیکی در محیط کار می‌تواند تنش‌های جسمی و عاطفی و بهره‌وری پایین و کیفیت نامناسب کار را ایجاد کند. اجرای مؤثر برنامه‌های ارگونومی می‌تواند موجب افزایش آگاهی‌های ارگونومیکی شود. نتایج مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که کاربردهای ارگونومی در طراحی ابزار، محیط، ایستگاه‌های کار و سازمان کار، تاثیر زیادی بر سلامت روانی، رضایت‌مندی در کار، افزایش کارایی، امنیت و سلامتی ایجاد خواهد کرد [16].
برای تحقق این مهم، تعهد و پشتیبانی مدیریت عالی می‌تواند اجرای برنامه‌های ارگونومیکی را با موفقیت همراه سازد به‌گونه‌ای که می‌توان گفت بنیان هر برنامه مداخله ارگونومی، پشتیبانی مدیریت عالی آن سازمان است. وقتی تصمیم‌گیران رده بالا به‌صورت مشخص از ماموریت و هدف برنامه ارگونومی حمایت کنند، افزایش ایمنی، بهره‌وری و بهبود مدیریت سازمانی می‌تواند اتفاق بیافتد. بدون چنین تعهدی، تغییر رو به رشد مدیریت سازمان بعید خواهد بود [15].
مهمترین مسئله در راستای اجرا و پیاده‌سازی ارگونومی، آموزش و ایجاد آگاهی نسبت به ارگونومی و قانع کردن مدیران آزمایشگاهها در خصوص مزایای ارگونومی و نقش آن در طراحی پست‌های کاری، ارتقا کیفیت و بهره‌وری سیستم و کاهش بیماری‌های ناشی از کار و حفظ سلامت کارکنان است. در نتیجه مدیران می‌توانند با انجام برخی اقدامات اساسی شرایط محیطی لازم را با سرمایه‌گذاری کافی، به کارگیری فناوری جدید و امکانات مناسب چه از نظر روانی و چه از نظر فیزیکی برای کارکنان ایجاد کرده تا براساس آن بتوان روند عملکرد کارکنان را بهبود بخشید. برای تحقق این مهم می‌توان توصیه‌های ذیل را به مسئولین و مدیران آزمایشگاهها ارائه نمود:
برای تحقق این مهم، تعهد و پشتیبانی مدیریت عالی می‌تواند اجرای برنامه‌های ارگونومیکی را با موفقیت همراه سازد به‌گونه‌ای که می‌توان گفت بنیان هر برنامه مداخله ارگونومی، پشتیبانی مدیریت عالی آن سازمان است. وقتی تصمیم‌گیران رده بالا به‌صورت مشخص از ماموریت و هدف برنامه ارگونومی حمایت کنند، افزایش ایمنی، بهره‌وری و بهبود مدیریت سازمانی می‌تواند اتفاق بیافتد. بدون چنین تعهدی، تغییر رو به رشد مدیریت سازمان بعید خواهد بود [15].
مهمترین مسئله در راستای اجرا و پیاده‌سازی ارگونومی، آموزش و ایجاد آگاهی نسبت به ارگونومی و قانع کردن مدیران آزمایشگاهها در خصوص مزایای ارگونومی و نقش آن در طراحی پست‌های کاری، ارتقا کیفیت و بهره‌وری سیستم و کاهش بیماری‌های ناشی از کار و حفظ سلامت کارکنان است. در نتیجه مدیران می‌توانند با انجام برخی اقدامات اساسی شرایط محیطی لازم را با سرمایه‌گذاری کافی، به کارگیری فناوری جدید و امکانات مناسب چه از نظر روانی و چه از نظر فیزیکی برای کارکنان ایجاد کرده تا براساس آن بتوان روند عملکرد کارکنان را بهبود بخشید. برای تحقق این مهم می‌توان توصیه‌های ذیل را به مسئولین و مدیران آزمایشگاهها ارائه نمود:
- آموزش مفاهیم ارگونومی به مدیران؛
- طراحی پست‌های کار با توجه به داده‌های آنتروپومتری؛
- استخدام افراد با توجه به نوع تخصص، ویژگی‌های فردی و قابلیت‌های افراد؛
- تجزیه و تحلیل حوادث شغلی، دلایل و خسارت‌های اقتصادی آنها.
یک سازمان باید کارمندانش را به‌عنوان عوامل کلیدی حل مسائل آینده خود مورد توجه قرار دهد و به آنها اجازه تقویت مهارت‌ها و ظرفیت‌های نوآوری‌شان داده شود. برای تسهیل بخشیدن به جریان شرکت کارمندان در حل مشکلات و به‌منظور ایجاد یک محیط پویا و فعال، مدیریت باید یک برنامه جدی آموزش، تربیت و خود اصلاحی را به جریان اندازد [7].
منابـــع و مراجــــع
۱ – بابایی، شبنم؛ رحیم‌زاده، ایوب (1394)؛ بررسی عوامل موثر بر ارگونومی محیط کار، دومین سمپوزیوم بین‌المللی علوم مدیریت با محوریت توسعه پایدار.
۲ – ساندرز، مارک (1378)؛ ارگونومی، ترجمه: محمدرضا افضلی، تهران: علوم دانشگاهی.
۳ – سیناپور، صادق؛ ستوده، محمدجواد؛ چگنی، حسین؛ آذرشاه، علی (1394)؛ ارگونومی و ایمنی کارکنان؛ رسالتی مهم برای مدیریت منابع انسانی، دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در مدیریت، اقتصاد و حسابداری.
۴ – نیک‌پور، امین؛ زارع کاسب، معصومه (1394)؛ ارگونومی از دیدگاه سازمانی و نقش آن در کارایی کارکنان، ماهنامه اجتماعی، اقتصادی، علمی و فرهنگی کار و جامعه.
۵ – هلاندر، مارتین (1375)؛ مهندسی عوامل انسانی در صنعت و تولید، ترجمه :علیرضا چوبینه، شیراز: انتشارات راهبرد.
۶ – یزدانی، رضا؛ یزدانی، مازیار (1391)؛ ارگونومی و نقش آن در بهره‌وری نیروی کار در سازمان، همایش منطقه‌ای نقش مدیریت و حسابداری در تعالی سازمان‌ها و حل بحران‌های مالی.
۷ – Abdoli-e- Eramaki, M. (2008), Body mechanicsprinciples of workstation design (ergonomics). First edition, Tehran: Publication of Omid-e-Majd.
۸ – Astion, ML, Shojania, KG., Hamill,TR., Kim, S., Ng VL.( 2003), Classifying laboratory incident reports to identify problems that jeopardize patient safety. American journal of clinical pathology, 120(1), pp.18-26.
۹ – Ferika Özer Sarı. (2009), Effects of employee trainings on the occupational safetyhealth in accommodation sector, SocialBehavioral Sciences, 1, pp.1865–1870.
۱۰ – Fevzi,K. (2009), The effect of TQM on performance in R&D environments: A perspective South Korean firms” Tec novation, No. 28, pp. 855–863.
۱۱ – IEA Technical Information. (2010), Human factorssustainable development, Available : http://www.iea.cc/ (accessed 30.10.2013).
۱۲ – Martin J. Sutherland Cary L (1996), Stress prevention in the offshore oilgas explorationproduction industry, School of Management, University of Manchester Institute of ScienceTechnology, International Labour Office, Geneva.
۱۳ – Radjiyev, A., Qiu, H., Xiong, S., & Nam, K. (2015), Ergonomicssustainable development in the past two decades (1992–2011): Research trendshow ergonomics can contribute to sustainable development, applied ergonomics, 46, pp. 67-75.
۱۴ – Robertson, M. M. (1998), Maintenance resource management, Human factors guide for aviation maintenance, 3, pp. 16-1.
۱۵ – Sadra Abarghoueia, N. (2012), Design of a performance measurement model with macro ergonomics approach [PhD thesis]. University of Yazd.
۱۶ – Sadra Abarghoueia, N., Hosseini Nasab, H.(2011), Total ergonomicsits impact in musculoskeletal disordersquality of work lifeproductivity, Open Journal of Safety ScienceTechnology,1(3),pp.79.
۱۷ – Shaliza, AM., Kamaruddin, S., Zalinda, O., Mohzani, M. (2009), the effect of ergonomics applications in work system on mental health of visual display terminal workers, European Journal of Scientific Research, 31(3), pp.341-354.
۱۸ – Valenstein, PN, Raab, SS., Walsh, MK. (2006), Identification errors involving clinical laboratories. Arch Pathol Lab Med, 130(8), pp.11-13.
۱۹ – Yari,S.,Taghavi,M.,Razmi,A.,Normohammadi, m.(2016),the assessment of health, safetyenvironment status in training laboratories, Hozan Journal of Environmental Sciences,1(3),pp.29-37.
