امروزه با پیشرفت روز افزون فناوری نانو در زمینه‌های مختلف، نیاز به آنالیزهای شیمیایی دقیق‌تر، افزایش یافته است و روش‌های آنالیزی مختلف در حوزه فناوری نانو، بسیارمورد استفاده قرار می‌گیرند. یکی از این روش‌های آنالیز، روش طیفسنجی است که به طور گسترده و با امتیازات ویژه در زمینه آنالیزهای شیمیایی استفاده می‌شود. در این مقاله سعی شدهاست با تمرکز بر روش طیفسنجی نشری پلاسمای جفت شده القایی، ارتباط این روش با فناوری نانو مورد بحث قرار گیرد. همچنین كاربرد نانوذرات در آماده‌سازی نمونه مورد توجه قرار گرفته و در ادامه به تعدادی از كاربردهای دستگاه ICP-OES در زمینه فناوری نانو مانند، آناليز نمونه هاي حاصل از پيش تغليظ عناصر با نانوذرات، اناليز نمونه حاصل از تمیز سازی با نانوذرات و غيره اشاره، وسعی شدهاست با توجه به كارایی بالای این روش و پیشرفت روزافزون فناوری نانو،كاربرد متقابل این دو مورد توجه قرار گیرد و در نهایت راهكاری مناسب برای استفادة هر چه بهتر از این فناوری‌ها پیشنهاد شود.
این مقاله شامل سرفصل‌های زیر است:
1- فناوری نانو و علم نانو در شیمی تجزیه
1-1- کاربرد نانوذرات در فرایند آماده‌سازی نمونه
2-1- کاربردهای مختلف نانوذرات
1-2-1- کاربرد نانوذرات در استخراج فاز جامد (SPE):
2-2-1- کاربرد نانوذرات در استخراج میکروفاز جامد (SPME):
3-2-1- كاربرد نانوذرات به عنوان شبه فاز ساکن در دستورالعمل استخراج:
4-2-1- کاربرد نانوذرات در فیلتراسیون:
5-2-1- کاربرد نانوذرات در طیفسنجی جرمی یون ثانویه:
6-2-1- کاربرد نانوذرات برای تصفیه آب،خاک و پساب:
2- ICP-OES چیست؟
3- شبکه آزمایشگاهی فناوری راهبردی
بحث و نتیجه‌گیری
1- فناوری نانو و علم نانو در شیمی تجزیه
1-1- کاربرد نانوذرات در فرایند آماده‌سازی نمونه
2-1- کاربردهای مختلف نانوذرات
1-2-1- کاربرد نانوذرات در استخراج فاز جامد (SPE):
2-2-1- کاربرد نانوذرات در استخراج میکروفاز جامد (SPME):
3-2-1- كاربرد نانوذرات به عنوان شبه فاز ساکن در دستورالعمل استخراج:
4-2-1- کاربرد نانوذرات در فیلتراسیون:
5-2-1- کاربرد نانوذرات در طیفسنجی جرمی یون ثانویه:
6-2-1- کاربرد نانوذرات برای تصفیه آب،خاک و پساب:
2- ICP-OES چیست؟
3- شبکه آزمایشگاهی فناوری راهبردی
بحث و نتیجه‌گیری
1- فناوری نانو و علم نانو در شیمی تجزیه
تعاریف زیادی برای علم نانو و فناوری نانو وجود دارد که بیشتر آنها براندازه نانومتری مواد (1 تا 100 نانومتر) تاکید دارند. اما مهمترین ویژگی مواد نانوساختار، تغییرات قابل توجه خواص فیزیکی و شیمیایی آنها در مقیاس نانو است. ویژگی‌های شیمیایی، نوری، الکتریکی، حرارتی، مغناطیسی و غیره در مقیاس نانو منحصر به فرد است. در حالت بهینه،فناوری وعلم نانو، ادغام ویژگی‌های خارق‌العاده نانومواد همراه با مزیت اندازه نانویی آنها است که در حال حاضر دست یافتن به این امر به دلیل مشکلات فنی،مشکل است. علم تجزیه نمی‌تواند جدا ازعلم نانو و فناوری نانو باشد. در واقع در بسیاری از تعاریف، علم و فناوری نانو وجود دارد، اما برای ورود به دنیای نانو،داشتن اطلاعات واقعی ضروری است. استخراج اطلاعات شیمیایی از مواد نانوساختار (ترکیب،کایرالیته،واکنش‌پذیری) مکمل ضروری ویژگی‌های فیزیکی (ابعاد، توپوگرافی و غیره) است که بیشتر شناخته شده‌اند و باید همکاری نزدیکی بین شیمیدان‌ها، فیزیکدان‌ها و مهندسین وجود داشته باشد.
از سوی دیگر، نانومواد می‌توانند به عنوان ابزاری برای توسعه و یا بهبود فرایندهای تجزيه‌ای موجود استفاده شوند. در این مورد شیمی تجزیه نیز همانند دیگر علوم مثل انرژی، ورزش، علم مواد، نساجی و الکترونیک، از مزایای حاصل از فناوری نانو برخوردار است.
به طور کلی، با سه دیدگاه می‌توان از نانومواد بهره جست: (الف) اندازه نانومواد؛ (ب) ویژگی‌های استثنایی شیمیایی-فیزیکی نانومواد؛ (پ) هر دو ویژگی با هم. این موارد سه وضعیت را پیش روی قرار می‌دهند:
1- سامانه‌های تجزیه‌ای نانومتری، که تنها بر اساس کوچکی اندازه ابزارهای موجود است و به سمت کوچک‌‌سازی سامانه پیش می‌رود و از ویژگی‌های نانومتری بهره‌برداری نمی‌کند.
2-سامانه‌های تجزیه‌ای فناوری نانو که از ویژگی‌های استثنایی نانومواد برای توسعه فرایندهای تجزیه‌ای بهره میبرد و آنالیز ماتریس و آنالیت جدید را امکان پذیر می‌کند.
3- در حالت بهینه در فناوری نانو تجزیه‌ای، هم کوچک بودن اندازه و هم ویژگی‌های منحصر به فرد نانومواد استفاده می‌شود. این سامانه‌ها، نانوسامانه‌های تجزیه‌ای نامیده می‌شوند. البته موارد کمی در این دسته قرار می‌گیرند؛ زیرا توسعه اين سامانه‌ها محدودیت‌های فنی دارند[1].
به طور کلی، با سه دیدگاه می‌توان از نانومواد بهره جست: (الف) اندازه نانومواد؛ (ب) ویژگی‌های استثنایی شیمیایی-فیزیکی نانومواد؛ (پ) هر دو ویژگی با هم. این موارد سه وضعیت را پیش روی قرار می‌دهند:
1- سامانه‌های تجزیه‌ای نانومتری، که تنها بر اساس کوچکی اندازه ابزارهای موجود است و به سمت کوچک‌‌سازی سامانه پیش می‌رود و از ویژگی‌های نانومتری بهره‌برداری نمی‌کند.
2-سامانه‌های تجزیه‌ای فناوری نانو که از ویژگی‌های استثنایی نانومواد برای توسعه فرایندهای تجزیه‌ای بهره میبرد و آنالیز ماتریس و آنالیت جدید را امکان پذیر می‌کند.
3- در حالت بهینه در فناوری نانو تجزیه‌ای، هم کوچک بودن اندازه و هم ویژگی‌های منحصر به فرد نانومواد استفاده می‌شود. این سامانه‌ها، نانوسامانه‌های تجزیه‌ای نامیده می‌شوند. البته موارد کمی در این دسته قرار می‌گیرند؛ زیرا توسعه اين سامانه‌ها محدودیت‌های فنی دارند[1].
1-1- کاربرد نانوذرات در فرایند آماده‌سازی نمونه
به طور كلی،کاربرد نانوذرات در مرحله عملیات و آماده‌سازی نمونه، ساده‌سازی این مرحله است. نانوذرات بر اساس مشارکت و نقش خود در مرحله عملیات روی نمونه، می‌توانند به گروه‌های زیر تقسیم شوند:
-نانوذرات به عنوان جاذب عمل می‌کنند: در این مورد بر هم‌کنش مستقیمی بین آنالیت و نانوذرات وجود دارد؛
– نانوذرات به عنوان بستر خنثی عمل می‌کنند: برای نمونه، سیلیکا به عنوان پایه‌ای برای عامل کمپلکس‌دهنده عمل می‌کند؛
– نانوذرات دارای خصوصیات مغناطیسی ویژه‌ای هستند: این ویژگی باعث تسهیل کاربرد میدان مغناطیسی در دستورالعمل تجزیه‌ای می‌شود. همچنین این نانوذرات می‌توانند مستقیما آنالیت را جذب کنند یا این کار را به وسیله گروه‌های آلی انجام دهند.
– نانوذرات به عنوان عامل یونیزاسیون عمل می‌کنند (طیفسنجی جرمی یون ثانویه): معمولا استفاده از ویژگی‌های شیمیایی نانوذرات، مانند قابلیت جذب آنها استفاده می‌گردد اما خصوصیات فیزیکی مانند خواص مغناطیسی نیز می‌تواند استفاده شود. در دو مورد، نانوذرات یا نانوذرات اصلاح شده به طریق شیمیایی عمل می‌کنند؛ يکی برای انجام تمیزسازی نمونه و ديگری پیش تغلیظ نمونه است. باید به این نکته اشاره کرد که در مقایسه با سامانه‌های معمول، کاربرد نانوذرات باعث ساده شدن روش می‌شود و استفاده از مقادیر کم نمونه را امکان‌پذیر می‌کند.
-نانوذرات به عنوان جاذب عمل می‌کنند: در این مورد بر هم‌کنش مستقیمی بین آنالیت و نانوذرات وجود دارد؛
– نانوذرات به عنوان بستر خنثی عمل می‌کنند: برای نمونه، سیلیکا به عنوان پایه‌ای برای عامل کمپلکس‌دهنده عمل می‌کند؛
– نانوذرات دارای خصوصیات مغناطیسی ویژه‌ای هستند: این ویژگی باعث تسهیل کاربرد میدان مغناطیسی در دستورالعمل تجزیه‌ای می‌شود. همچنین این نانوذرات می‌توانند مستقیما آنالیت را جذب کنند یا این کار را به وسیله گروه‌های آلی انجام دهند.
– نانوذرات به عنوان عامل یونیزاسیون عمل می‌کنند (طیفسنجی جرمی یون ثانویه): معمولا استفاده از ویژگی‌های شیمیایی نانوذرات، مانند قابلیت جذب آنها استفاده می‌گردد اما خصوصیات فیزیکی مانند خواص مغناطیسی نیز می‌تواند استفاده شود. در دو مورد، نانوذرات یا نانوذرات اصلاح شده به طریق شیمیایی عمل می‌کنند؛ يکی برای انجام تمیزسازی نمونه و ديگری پیش تغلیظ نمونه است. باید به این نکته اشاره کرد که در مقایسه با سامانه‌های معمول، کاربرد نانوذرات باعث ساده شدن روش می‌شود و استفاده از مقادیر کم نمونه را امکان‌پذیر می‌کند.
2-1- کاربردهای مختلف نانوذرات
کاربرد نانوذرات در شیمی تجزیه عبارتند از:
1-2-1- کاربرد نانوذرات در استخراج فاز جامد (SPE):
– نانولوله‌هاي کربني: اين گروه به عنوان موادی استثنايي در استخراج می‌توانند مورد توجه قرار گیرند. این ویژگی به دليل سطح جذب گسترده و تمایل زیاد آنها به مواد آلی است. نانولوله‌هاي کربنی چنددیواره(MWNTs) نسبت به تک دیواره ارجحیت دارند زیرا برهم‌کنش با آنالیت را افزایش می‌دهند.
– نانوذرات فلزی: اين گروه دامنه گسترده‌اي از نانوذرات معدنی را تشکیل می‌دهند و به منظور پیش تغلیظ و جداسازی مقادیر بسیار کم ترکیبات آلی-فلزی استفاده می‌شوند. از اين دسته می‌توان به نانوذرات Tio2،Al2o3،Zro2،Ceo2 اشاره کرد. نانوذرات،دارای ویژگی‌های خاصی مانند سطح ویژه بالا و دمای اصلاح‌سازی پایین هستند.لازم به ذکر است، عدم گزینش پذیری،یکی از نقص‌های کاربرد نانوذرات در این زمینه محسوب می‌شود.
-نانوذرات سیلیکا: اين گروه مساحت سطح بالا و واکنش پذیری سطحی ذاتی دارند.
-نانومواد جايگيرشده و حك شده: پلیمرهای جایگیر شده مولکولی(MIPs)، دسته خاصی از جاذب‌های گزینشی هستند که برای تشخیص تکمیلی ترکیب شیمیایی استفاده می‌شوند. آنها مزایایی چون پایداری درازمدت وکارایی بالادر شرایط دما و PH بالادارند.
– نانوذرات فلزی: اين گروه دامنه گسترده‌اي از نانوذرات معدنی را تشکیل می‌دهند و به منظور پیش تغلیظ و جداسازی مقادیر بسیار کم ترکیبات آلی-فلزی استفاده می‌شوند. از اين دسته می‌توان به نانوذرات Tio2،Al2o3،Zro2،Ceo2 اشاره کرد. نانوذرات،دارای ویژگی‌های خاصی مانند سطح ویژه بالا و دمای اصلاح‌سازی پایین هستند.لازم به ذکر است، عدم گزینش پذیری،یکی از نقص‌های کاربرد نانوذرات در این زمینه محسوب می‌شود.
-نانوذرات سیلیکا: اين گروه مساحت سطح بالا و واکنش پذیری سطحی ذاتی دارند.
-نانومواد جايگيرشده و حك شده: پلیمرهای جایگیر شده مولکولی(MIPs)، دسته خاصی از جاذب‌های گزینشی هستند که برای تشخیص تکمیلی ترکیب شیمیایی استفاده می‌شوند. آنها مزایایی چون پایداری درازمدت وکارایی بالادر شرایط دما و PH بالادارند.
2-2-1- کاربرد نانوذرات در استخراج میکروفاز جامد(SPME):
استخراج میکروفاز جامد، عملا بر اساس تقسیم آنالیت بین نمونه و فاز ساکن پوشش داده شده روی بستر جامد است. نوع پوشش استفاده شده، نقش اساسی در بازده جداسازی دارد. نانوذرات ساختاریافته به دلیل ظرفیت جذبی خود، ابزار مفیدی برای این روش هستند. بیشتر گزارش‌هاي علمی، در مورد کاربرد نانوذرات در SPMEمربوط به نانوذرات کربن، سلیکا و دی‌اکسید تیتانیوم است.
3-2-1- كاربرد نانوذرات به عنوان شبه فاز ساکن در دستورالعمل استخراج:
شامل کاربرد نانوذرات در استخراج مایع-مایع و کاربرد نانوذرات در میکرواستخراج فاز مایع است.
4-2-1- کاربرد نانوذرات در فیلتراسیون:
پیشرفت‌های جدید درفناوری نانو، امکان تولید غشا‌هاي نانومنفذ را فراهم کرده است و امکانات جدیدی را به روی علم شیمی تجزیه گشوده است. به طور مثال، جداسازی انتخابی میکروارگانیسم‌ها را امکان‌پذیر می‌کند.
5-2-1- کاربرد نانوذرات در طیفسنجی جرمی یون ثانویه:
طیفسنجی جرمی یون ثانویه-زمان پرواز(TOF-SIMS) ابزاری قدرتمند برای آنالیز شیمیایی سطوح است. در SIMS، یون‌های ثانویه در اثر برخورد یون‌های اولیه با انرژی بالا ایجاد می‌شوند. اگر در این روش از C60به عنوان یون اولیه استفاده شود، برای مولکول‌های آلی مزایای زیادی نسبت به روش کلاسیک دارد [1].
6-2-1- کاربرد نانوذرات برای تصفیه آب،خاک و پساب:
نانوذرات را می‌توان به صورت دوغاب در آب تزریق و با اعمال فشار یا به صورت گرانشی، به سمت بخش آلوده كه نیازمند تصفیه است،منتقل نمود. این نانوذرات مي‌توانند به صورت معلق یا ثابت در منطقه‌ای كه نیازمند تصفیه است باقی بمانند. از نانوذرات می‌توان به راحتی برای تصفیه آلودگی‌های موجود در خاك، رسوبات و مواد زائد وجامد استفاده كرد. نانوذرات را می‌توان روی یك بستر كربن فعال یا زئولیت برای تصفیه بهتر آب وفاضلاب و غیره استفاده كرد [2].
2- ICP-OES چیست؟
ICP-OES روشي نشری برای آنالیز هم‌زمان عناصر در بافت‌های مختلف است. اولین كاربرد ICP-OES در متالورژی بوده‌است؛ هرچند آنالیزهای محیط زیستی، به دلیل استفاده گسترده آنها در آزمایشگاه‌های عمومی، عاملی پیش برنده بوده است. به علاوه این روش به طور متنوع، در زمینه‌های دیگر نیز استفاده شدهاست كه در شكل (1) نشان داده شدهاست.
اساس روش طیفسنجی نشری پلاسمای جفت‌شده القایی (ICP-OES)
طیفسنجی نشری پلاسمای جفت‌شده القایی (ICP-OES)، یكی از مهمترین روش‌های دستگاهی اندازه‌گیری عناصر است. از این روش می‌توان برای اندازه‌گیری حدود 70 عنصر در بافت‌های مختلف استفاده نمود. ICP به دلیل تطبیق پذیری و تكرارپذیری، در بسیاری زمینه‌ها استفاده مي شود و امروزه بیشتر اندازه‌گیری ها را در بسیاری آزمایشگاه های عمومی با این روش انجام می‌دهند.
قسمت‌های اصلی تشکیل دهنده دستگاه ICP شامل بخش ورود نمونه (پمپ، مه‌پاش، محفظه افشانه)، مشعل، مولد فرکانس رادیویی، طيف‌سنج نوری، آشکارساز، پردازشگر و رايانه است که در شکل (2) نشان داده شده‌اند [3].
طیفسنجی نشری پلاسمای جفت‌شده القایی (ICP-OES)، یكی از مهمترین روش‌های دستگاهی اندازه‌گیری عناصر است. از این روش می‌توان برای اندازه‌گیری حدود 70 عنصر در بافت‌های مختلف استفاده نمود. ICP به دلیل تطبیق پذیری و تكرارپذیری، در بسیاری زمینه‌ها استفاده مي شود و امروزه بیشتر اندازه‌گیری ها را در بسیاری آزمایشگاه های عمومی با این روش انجام می‌دهند.
قسمت‌های اصلی تشکیل دهنده دستگاه ICP شامل بخش ورود نمونه (پمپ، مه‌پاش، محفظه افشانه)، مشعل، مولد فرکانس رادیویی، طيف‌سنج نوری، آشکارساز، پردازشگر و رايانه است که در شکل (2) نشان داده شده‌اند [3].
قلب اسپكترومترنشری ICP، پلاسما است. پلاسما را حالت چهارم ماده می‌نامند. در بالای مشعل ICP یک پیچک القایی وجود دارد که با آب سرد می‌شود و از مولد فرکانس رادیویی که می‌تواند KW2 توان در حدود 27 تا MHz 41 تولید کند، نیرو می‌گیرد. یونش گاز آرگون توسط یک جرقه آغاز می شود و یون‌ها و الکترون‌های ایجاد شده با میدان مغناطیسی حاصل از پیچک القایی برهم‌کنش می‌کنند که این برهم‌کنش باعث حرکت یون‌ها و الکترون‌ها در مسیرهای حلقه‌وار می‌شود که با ایجاد مقاومت در برابر این حرکت توسط میدان مغناطیسی، گرمای زیادی ایجاد شده و باعث تشکیل پلاسما می‌شود [4]. دمای پلاسما به قدری بالا است كه نمونه مورد آنالیز را به اتم و یون تبدیل مي‌كند. دمای بسیار بالای پلاسما، پیوندها را به طور كامل می‌شکند. بنابراین نتایج تجزیه‌ای عموما تحت تاثير طبیعت پیوندهای شیمیایی عناصر مورد اندازه‌گیری نيستند. به عبارتی، مزاحمت‌های شیمیایی وجود ندارد.درون پلاسما، برانگیختگی الکترونی صورت می‌گیرد؛ یعنی الکترون‌ها از مدارهای پایین به مدارهای بالاتر می‌رود و در زمانی در حدود 8-10 ثانیه به حال اولیه خود باز می‌گردند و انرژی خود را براساس فاصله دو مدار به صورت یک نور مرئی یا نامرئی نشر می‌کنند. نور نشرشده به‌وسیله متفرق كننده‌های نوری تفكیك می‌شود. مقدار نور نشر شده، یعنی شدت آن، توسط آشکارساز اندازه‌گیری می‌شود. در ICP-OES، از طول موج برای شناسایی عناصر استفاده مي‌شود و از شدت‌های مربوطه، برای اندازه‌گیری غلظت آنها استفاده می‌گردد. نظر به این‌كه همه عناصر تحریك شده در پلاسما به طور هم‌زمان نور نشر می‌كنند، آنها می‌توانند به طور هم‌زمان یا یكی پس از دیگری اندازه‌گیری شوند و نتایج تجزیه‌ای عناصر می‌تواند بعد از زمان كوتاهی به‌دست آید. زمان مورد نیاز برای اندازه‌گیری بستگی به دستگاه مورد استفاده شده دارد و در حد چند دقیقه است. عمده‌ترین مزایای ICPاندازه‌گیری هم‌زمان عناصر، دامنه خطی بزرگ، دمای بالا، عدم مزاحمت شیمیایی، محیط بی‌اثر و پایداری است [3].
3- شبکه آزمایشگاهی فناوری راهبردی
این مقاله از مجموعه مقالات فصل نامه شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی سال 2013، شماره 3 برگرفته شده است. برای دسترسی به مراکز خدمات دهنده آنالیز ICP بر روی لینک زیر کلیک کنید [17].
| نام دستگاه |
| دستگاه پلاسمای جفت شده القائی |
بحث و نتیجه‌گیری
امروزه ICP-OES ابزارآنالیزی قدرتمندی است كه با مزایای منحصر به فردی از جمله آنالیز هم‌زمان عناصر، دامنه خطی گسترده، امكان قرائت در طول موج‌های مختلف، امكان آنالیز عناصر دیرگداز و غيره، در زمینه‌های مختلف استفاده می‌گردد. با توجه به كارا بودن این روش، بدیهی است قابلیت‌های این دستگاه روز به روز افزایش خواهد یافت. امروزه باپیشرفت‌های روز افزون فناوری نانو و کاربرد آن در رشته‌های مختلف، به نظر می‌رسد استفاده از این فن در بخش سخت‌افزاری ICP-OES، اقدامات چندانی نشده است. بر این اساس، پژوهش در مورد استفاده از این فناوری، در قسمت‌های سیستم تزریق نمونه، اسپری چمبر، تزریق‌کننده و یا قسمت اسپکترومتر، می‌تواند به نتایج خوبی بیانجامد.
مورد دیگری که می‌تواند مورد توجه قرار گیرد، اهمیت آنالیزهای شیمیایی در عرصه‌های مختلف است که ممکن است در زمینه آنالیز نانومواد یا نانوذرات، دستورالعمل‌های متفاوتی برای آماده‌سازی و آنالیز نیاز داشته باشد. با توجه به این‌که زمان زیادی از رشد و پیشرفت فناوری نانو در زمینه‌های مختلف نمی‌گذرد، نکات مبهمی در مورد آنالیز آنها وجود دارد که حل آنها نیاز به تبادل نظر صاحب‌نظران و افرادی است که در استفاده و کاربرد این دستگاه‌ها تجربه کافی دارند که با هم فکری و همکاری می‌توانند موانع را پیش سر بگذارند. در حال حاضر با توجه به فعالیت‌های انجام شده در شبکه آزمایشگاهی فناوری نانو، گام‌های مثبتی در این زمینه برداشته شدهاست. تشکیل کارگروه‌های مختلف، از جمله کارگروه آنالیز عنصری، اقدام مفید و سازنده‌ای است که با همکاری اعضا، می‌تواند نقش بسیار مهمی در زمینه حل مسائل و انجام آنالیزهای دقیق‌تر، صحیح‌تر، سریع‌تر و کم هزینه‌تر داشته باشد.
منابـــع و مراجــــع
۱ – R. Lucena، B.M. Simonet، S. Cárdenas، M. Valcárcel،”Journal of Chromatography A”، 1218 (2011), 620–637
۲ – YinhuiXu, Dongye Zhao,”Water Research” 41 (2007)، 2101 – 2108
۳ – یوآخیم نولته، «راهنمای عملی طیفسنجی نشری پلاسمای جفت شده القایی»، رضائی عفت، چاپ اول، تهران، انتشارات الیاس، 1390
۴ – اسکوگ،هالر ،لیمن «اصول تجزیه دستگاهی» سلاجقه عبدالرضا، چاپ سومنشر دانشگاهی، 1385
۵ – Ch.B.Boss, K.J.Fredeen”Concepts.InstrumentationTechniques in ICP-OES”,Second edition, Perkin Elmer, 1997
۶ – H.Schift, j.Vac.”Sci. Technol B”, 26, (2008)
۷ – cnx.org/content/m22058/1.18
۸ – Ch. Hang، B. Hu, Z. Jiang, N. Zhang, “Talanta” 71 (2007), 1239–1245
۹ – J. S. Suleiman, B. Hu, H. Peng, Ch. Huang,”Talanta” 77 (2009), 1579–1583
۱۰ – M. H. Mashhadizadeh, Z. Karami,”Journal of Hazardous Materials” 190 (2011), 1023–1029
۱۱ – M. Khajeh, E. Sanchooli,”Journal of Food CompositionAnalysis” 23 (2010), 677–680
۱۲ – I.Rezic,”Trends in Analytical Chemistry” Vol. 30, No. 7(2011), 1159-1167
۱۳ – L. Greib, V. Karanassios,”Spectrochimica Acta” Part B 61 (2006), 164–180
۱۴ – Sh. Elzey, D.H. Tsai, S. A. Rabb, L. L. Yu, M. R. Winchester, V. A. Hackley,”Anal Bioanal Chem”403(2012), 145–149
۱۵ – A. K. Mishra, S. Ramaprabhu,” J. Phys. Chem.”C114 (2010), 2583–2590
۱۶ – N. Reum, C.F .Straube, T. Klein, R. W. Hartmann, C.M. Lehr, M. Schneider, “Langmuir letter “26(2010), 16901–16908
۱۷ – فصل نامه شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی سال 2013 و شماره 3
