آشنایی با انواع حقوق مالکیت فکری

هرگاه سخن از دارایی به میان می‌آید ناخودآگاه ذهن انسان به سمت مصادیق عینی مالکیت همچون پول،‌ زمین، کالا و غیره سوق پیدا می‌کند، این در حالی است که در دنیای امروز نوع دیگری از مالکیت مورد توجه قرار گرفته است که به مراتب از دارایی‌های ملموس، پراهمیت‌تر است و از آن با عنوان مالکیت فکری یاد می‌شود. در ذیل و نیز در شکل 1 تقسیم‌بندی کلی انواع دارایی‎ها آورده شده است:
• دارایی‎های پولی: پول، اعتبار، وام و غیره.
• دارایی‎های فیزیکی: زمین، ساختمان، کالا، موجودی انبار و غیره.
• دارایی‎های فکری: هر نوع دارایی غیرفیزیکی دیگر همچون دانش فنی، بانک اطلاعات تجاری، ایده‎ها، طرح‎های صنعتی و غیره.

دارایی‎های فکری، ارزشمندترین دارایی شرکت‎ها در هزاره جدید محسوب می‌شوند. به طور مثال 97 درصد از ارزش کل دارایی‌های شرکت مایکروسافت به دارایی‌های فکری (دارایی‎های ناملموس) اختصاص دارد و فقط 3 درصد از ارزش کل دارایی‌ها به ساختمان و تجهیزات و غیره شرکت مربوط می‌شود. ارزش نام تجاری Microsoft در سال 2004 میلادی، 59.94 میلیارد دلار تخمین زده شده است. قابل ذکر است که افزایش سهم دارایی‌های ناملموس نسبت به دارایی‎های ملموس، به عنوان یکی از شاخص‎های شرکت‌های موفق دنیا به حساب می‌آید.
به طور سنّتی دارایی‌های فیزیکی بخش عمده‎ای از ارزش یک شرکت محسوب می‎شده و تا حدّ زیادی به عنوان عامل رقابتی در بازار در نظر گرفته می‌شدند، ولی در سال‎های اخیر، وضعیّت به طور چشمگیری تغییر کرده است. به طور روزافزون و تا حدّ زیادی در نتیجه انقلاب فناوری اطّلاعات و رشد اقتصاد خدماتی، شرکت‌ها پی برده‎اند که دارایی‎های ناملموس غالباً در حال تبدیل شدن به موضوعی ارزشمندتر از دارایی‎های فیزیکی هستند. بنابراین، امروزه در فرایندی رو به رشد، انبارها و کارخانجات بزرگ به وسیله نرم‎افزارهای قدرتمند و ایده‎های نوآورانه در حال جایگزین شدن هستند. این منابع جدید به عنوان منبع اصلی کسب درآمد برای بسیاری از شرکت‎های سراسر جهان تبدیل شده است. حتی هنوز هم در صنایع تولیدی سنتّی، دارایی‎های ناملموس تأثیرگذار است. نوآوری‌ها و خلّاقیّت‎ها در حال تبدیل شدن به یک عامل کلیدی برای رقابت بیشتر در بازارهای رقابتی هستند و از این‎رو، دارایی‌های ناملموس در حال تبدیل شدن به یک عامل محوری برای شرکت‎های دانش بنیان قلمداد می‎شوند. لذا این شرکت‎ها باید در خصوص چگونگی استفاده حدّاکثری و مطلوب از دارایی‎های فکری خود تلاش جدی کنند. همان‌طور که در نمودار شکل 2 مشاهده می‌شود، دارایی‎های ناملموس شرکت‌ها (به طور میانگین) از سال 1982 تا 2006 از مقدار 38 درصد به 90 درصد کل دارایی‎ها تبدیل شده است.

اصولاً حقوق مالکیت دارایی‎های فکری یا بر مبنای ماهیت مورد حمایت یا بر مبنای مصادیق مورد حمایت تقسیم‎بندی می‌شود که در این مقاله این تقسیم‎بندی‎ها تشریح خواهد شد.

2- تقسیم‎بندی حقوق مالکیت فکری

1-2- تقسیم‎بندی بر مبنای ماهیت مورد حمایت

در این نوع تقسیم‌بندی، ماهیت حمایت مورد توجه قرار می‎گیرد. بر این اساس و مطابق شکل 3، مقوله حقوق مالکیت فکری به دو دسته مالکیت معنوی و مالکیت مادی تقسیم‎بندی می‌شود. به بیان ساده‎تر آن دسته از مالکیت‌ها که صرفاً جنبه اعتباری و معنوی دارد، جز تقسیم‎بندی «مالکیت معنوی» قرار دارد. این حق، مالک را قادر می‎سازد تا جهت حفاظت از مالکیت خود، اقدامات خاصی را اتخاذ کند. مثلاً به موجب این حق، تنها نویسنده یک کتاب می‌تواند به عنوان پدیدآورنده اثر نام برده شود یا اجازه انتشار آن را داده یا مانع نشر آن شود یا جلوی تحریف آن را بگیرد. همچنین به آن دسته از مالکیت‌ها که جنبه بهره‌برداری مالی و تحصیل درآمد و منفعت تجاری را شامل می‎شود، «مالکیت مادی» گفته می‎شود. درآمدهای حاصل از این نوع مالکیت به «مالک مادی» که شخص حقیقی یا حقوقی است، اعطا می‎شود. لازم به ذکر است که مالکیت معنوی به هیچ عنوان قابلیت واگذاری را نداشته ولی مالکیت مادی قابلیت خرید و فروش را دارد. به عنوان مثال شما کارمند شرکت سایپا هستید که در بخش تحقیقات مشغول به فعالیت هستید، در صورتی که در حین فعالیت شغلی‎تان به یک اختراع دست یافتید، «مالک معنوی» اختراع خود شما هستید و «مالک مادی» آن شرکت سایپا خواهد بود.

2-2- تقسیم‎بندی بر مبنای مصادیق مورد حمایت

مطابق شکل 4 در این نوع تقسیم‎بندی بر مبنای مصادیق مورد حمایت، به صورت کلان مالکیت فکری به دو بخش عمده «مالکیت ادبی ـ هنری» و «مالکیت صنعتی» (Industrial Property) تقسیم‎بندی می‎شود که در هر بخش مصادیق متفاوتی مورد شناسایی و حمایت قرار می‎گیرد. با توجه به تقسیم‎بندی مالکیت فکری بر مبنای مصادیق آن، ماهیت حقوقی و نحوه حمایت‌ها متقاوت خواهد بود. به عنوان مثال، در مالکیت ادبی و هنری برای اخذ حمایت‎های مالکیت فکری نیازی به تشریفات ثبت نیست. این در حالی است که خالق اختراع و صاحب ایده و علامت تجاری برای اخذ حمایت‎های قانونی حتماً بایستی تشریفات ثبت را انجام دهد. همچنین لازم به ذکر است که تا به امروز، ایران اکثر کنوانسیون‎های بین‎المللی در حوزه مالکیت صنعتی را پذیرفته است (که فرصتی برای بهره‎مندی از این حمایت‎ها در دیگر کشورهاست) ولی در حوزه مالکیت ادبی و هنری کنوانسیون‎های بین‎المللی چون برن و رم را نپذیرفته است (دقت شود که هم اکنون بر اساس قانون 1348 حمایت از مؤلفان، مصنفان و هنرمندان، «قانون مالکیت ادبی و هنری» برای ایرانیان وجود دارد ولی به موجب این قانون از آثار اتباع خارجی حمایت نمی‎شود). در شکل 5 تفاوت‎های مالکیت صنعتی و ادبی-هنری خلاصه شده است.

1-2-2- مالکیت ادبی و هنری (کپی رایت)

هدف از مالکیت ادبی و هنری، حمایت و حفاظت از آثار ادبی، هنری و علمی است. گاهی به جای اصطلاح “مالکیت ادبی و هنری” از اصطلاح “حق مؤلف” استفاده می‌شود؛ به هرحال حق مؤلف، ترکیب جامع و کاملی برای مالکیت ادبی و هنری نیست و عنوان مؤلف، بیشتر برای نویسندگان به کار می‌رود و ما به طور مثال عکاس مؤلف، یا مجسمه‎ساز مؤلف نداریم. اما شاید دلیل این نام‎گذاری به پیشینه تاریخی تدوین حقوق فکری برگردد؛ در ابتدا، تنها کتاب‎ها و نویسندگان مورد حمایت واقع می‎شدند و به تدریج، همراه با پیشرفت جوامع، دیگر مخلوقات و ابتکارات بشری هم در زمره موضوعات تحت حمایت قرار گرفتند.

2-2-2- مالکیت صنعتی

مالکیت صنعتی از اختراعات، علائم تجاری، طرح‎های صنعتی، نشان مبدأ جغرافیایی، مدل‎های مصرفی، مدارهای مجتمع، نرم‎افزارهای رایانه‎ای، اسرار تجاری و گونه‌های جدید گیاهی حمایت می‎کند. در میان مصادیق مختلف مالکیت صنعتی ثبت اختراع به لحاظ نقشی که در زندگی بشر و پیشرفت انسان‌ها دارد از اهمیت خاصی برخوردار است. در ادامه موارد مربوط به مالکیت صنعتی به طور مختصر بیان خواهد شد.

1-2-2-2- حق اختراع

گواهی‌نامه ثبت اختراع (پتنت یا Patent) حقی انحصاری است که برای یک محصول یا یک فرآیند به فرد مخترع از طرف دولت اعطا می‎شود که این اختراع، یک راه حل فنی جدیدی را برای حل یک مشکل یا مسأله پیشنهاد می‎کند.
قانون ثبت علایم و اختراعات ایران در ماده 26 در مورد ثبت اختراع بیان می‎کند:”هر قسم اکتشاف یا اختراع جدید در شعب مختلفه صنعتی یا فلاحتی به کاشف یا مخترع آن حق انحصاری می‎دهد که بر طبق شرایط و در مدت مقرره در این قانون از اکتشاف یا اختراع خود استفاده کند، مشروط بر این‎که اکتشاف یا اختراع مزبور مطابق این قانون در اداره ثبت اسناد تهران به ثبت رسیده باشد.” همچنین این قانون در ماده 27 موارد زیر را به عنوان اختراع ذکر می‎کند: “هر کس مدعی یکی از این امور زیر باشد می‎تواند تقاضای ثبت کند: 1- ابداع هر محصول صنعتی جدید، 2- کشف هر وسیله جدید یا اعمال وسایل موجوده به طریق جدید برای تحصیل یک نتیجه یا محصول صنعتی یا فلاحتی.”

2-2-2-2- علائم تجاری

یک علامت تجاری یا خدماتی (Trade Mark)، نشانه‎ای متمایزکننده است که محصولات یا خدمات مشخصی که به وسیله یک شخص حقیقی، شرکت یا یک گروهی از اشخاص/شرکت‎ها، تولید یا فراهم شده را قابل شناسایی می‎کند و اجازه می‎دهد تا مشتریان، این کالاها و خدمات را از کالاها و خدمات دیگر متمایز سازند.

3-2-2-2- طرح‎های صنعتی

طرح صنعتی (Industrial Design) به عنوان یکی از مقوله‎های مالکیت فکری، صرفاً به ماهیت زیبایی شناختی و تزئینی یک محصول اشاره دارد و صرفاً مربوط به شکل و ظاهر یک محصول است. علی‌رغم این‎که محصول ممکن است ویژگی‎های فنی و نوآورانه نیز داشته باشد، ولی اساساً طرح‌های صنعتی از ابعاد فنی و عملکردی آن متفاوت است.

4-2-2-2- نشان مبدأ جغرافیایی

علامت جغرافیایی یا نشان مبدأ جغرافیایی (Geographical Indications) همان گونه که از نامش هویداست، اشاره به نام مکان جغرافیایی دارد که محصول مورد نظر در آن‎جا به عمل آمده است. نشان مبدأ یا علامت جغرافیایی تضمین‎کننده کیفیت مشخصی برای یک محصول خاص است؛ چرا که به خریدار اطمینان می‎دهد محصول خریداری شده در مبدأ مشخصی با تمامی ویژگی‎های مورد نظر تهیه شده است. بدیهی است محصول برنجی که در شمال ایران در منطقه طارم به عمل می‎آید با محصول برنجی که در دیگر مناطق ایران تولید می‌شود از جهات بسیاری متفاوت است. فرش دستبافی که در ایران تولید می‎شود با توجه به نوع پشم و رنگ بسیار متفاوت از فرش‎هایی با طرح و نقشه مشابه است که در چین تولید می‎شود.

5-2-2-2- مدل‎های مصرفی (اختراعات کوچک)

مدل مصرفی (Utility Model)، اختراعی است که از جنبه گام ابتکاری از سطح پایین‎تری برخوردار است، مانند درب بازکن نوشابه خودکار. یک مدل مصرفی حقی انحصاری است که برای یک اختراع کوچک اعطا می‎شود و اجازه می‌دهد که دارنده حق، دیگران را از استفاده تجاری اختراع حمایت شده بدون اجازه او برای یک دوره زمانی محدود منع کند. تعریف این حق می‎تواند از کشوری به کشور دیگر متفاوت باشد (البته در جایی که چنین حمایت‎هایی قابل دسترس است)، مدل مصرفی شبیه یک حق اختراع است. در واقع، مدل‎های مصرفی بعضی اوقات تحت عنوان اختراع کوچک یا پتنت نوآوری (Innovation patent) نامیده می‎شوند.

6-2-2-2- مدارهای مجمتمع

حمایت از مدارهای مجتمع (Integrated Circuites) در کنوانسیون پاریس مطرح نشده است، کنوانسیون مستقلی موسوم به کنوانسیون واشنگتون به حمایت از مدارهای مجتمع، اصول و استانداردها می‎پردازد. ولیکن تاکنون در سطح جهانی به مرحله اجرا نرسیده است. موافقتنامه جنبه‎های تجاری مالکیت فکری (تریپس) در چهار ماده به حمایت از این مدارها می‎پردازد و حقوق و انحصارات مورد نظر را که در کنوانسیون واشنگتن مطرح شده است، در ماده 35 خود می‌گنجاند.

7-2-2-2- گونه‎های جدید گیاهی

مالکیت فکری از این‎رو به حمایت از گونه‎های جدید گیاهی (New Plants Veriaty) پرداخته است تا تلاش و مطالعات محققان در این زمینه را پاسخ مناسبی دهد و در مقابل خطرپذیری و هزینه‌هایی که کشاوزران گونه‌های جدید گیاهی متقبل می‎شوند، جبران مناسبی ارائه کند. مالکیت فکری از طریق ایجاد انحصاری با مدت زمان محدود سعی می‌کند تا حقوق محققان بخش‌های کشاورزی را در این زمینه به رسمیت بشناسد. اتحادیه بین‌المللی حمایت از گونه‌های جدید گیاهی (UPOV)، حمایت از گونه‌های جدید را مورد نظارت قرار می‎دهد.

8-2-2-2- اسرار تجاری

در عرصه رقابت و کسب و کار هر روز مؤلفه‌های بیشتری باعث قدرت گرفتن اصحاب بازار می‌شوند و قدرت چانه‌زنی صاحبان خود را در بازار افزایش می‌دهند، یکی از مقوله‌هایی که مالکیت فکری نیز حمایت از آن را بر عهده دارد مسأله اسرار تجاری (Trade Secrets) است، به زبان ساده برای مشخص کردن حیطه اسرار تجاری می‌توان گفت اسرار تجاری، فرمول، رویه، فرآیند، طرح، ابزار، الگو یا مجموعه اطلاعاتی است که در یک کسب و کار برای به دست آوردن مزیت نسبت به رقبا مورد استفاده قرار می‌گیرند و مالکیت فکری انحصاری دائمی را تا آن زمان برای آن در نظر می‌گیرد که افشا نشود، در صورت افشای اسرار اشخاص ثالث قادر خواهند بود از آن بهره‌برداری کنند.

بحث و نتیجه‌گیری

امروزه دارایی‎ها به صورت دارایی‎های پولی، فیزیکی و فکری دسته‎بندی می‎شود. در هزاره جدید مالکیت دارایی‌های فکری در حال تبدیل شدن به یک عامل محوری برای شرکت‎های دانش بنیان است. حقوق مالکیت فکری بر مبنای ماهیت مورد حمایت به دو دسته «مالکیت معنوی» و «مالکیت مادی» تقسیم‌بندی می‎شود. مالکیت معنوی، مالک خود را قادر می‎سازد تا جهت حفاظت از مالکیت خود، اقدامات خاصی را اتخاذ کند. به آن دسته از مالکیت‌ها که جنبه بهره‌برداری مالی و منفعت تجاری را شامل می‎شود «مالکیت مادی» گفته می‎شود. همچنین این حقوق مالکیت فکری بر مبنای مصادیق مورد حمایت به دو بخش عمده «مالکیت ادبی ـ هنری» و «مالکیت صنعتی» تقسیم  می‎شود. هدف از مالکیت ادبی و هنری، حمایت و حفاظت از آثار ادبی، هنری و علمی است. مالکیت صنعتی از اختراعات، علائم تجاری، طرح‎های صنعتی، نشان مبدأ جغرافیایی، مدل‎های مصرفی، مدارهای مجتمع، اسرار تجاری و گونه‎های جدید گیاهی حمایت می‎کند.