معرفی سیستم های طبقه بندی اسناد پتنت

فلسفه و بنیان سیستم پتنت، افشای اختراع توسط مخترع و آموزش آن به جامعه در قبال دریافت حق انحصاری پتنت است. براساس این سیستم، محققان از انگیزه‎های کافی جهت انجام تحقیقات علمی برخوردار می‎شوند؛ زیرا از انگیزه‌های اصلی محققان و تولیدکنندگان علم، کسب اعتبار و درآمد مالی است به طوری که آن‌ها در پی صیانت از حقوق مادی و معنوی مربوط به تلاش‌های علمی خویش هستند. جهت تضمین صیانت از چنین حقوقی، حقوق مالکیت فکری و به طور ویژه پتنت بهترین گزینه است. سیستم پتنت سبب می‌شود که مخترعان و محققان اختراعات خود را با جزئیات کافی منتشر کنند و در مقابل، دیگران از بهره‎برداری از این اختراعات برای مدت زمان مشخصی منع می‎شوند.
بنابراین وجود سیستم پتنت منجر به گسترش فزاینده انجام تحقیقات علمی شده است. به طوری که انتشار تقاضانامه‎های پتنت یا پتنت‎های گرنت شده، روز به روز در حال افزایش است. هر چند آمار دقیقی در ارتباط با تعداد اسناد پتنت منتشر شده از آغاز، وجود ندارد اما می‌توان پیش‎بینی کرد که هم اکنون بیش از 80 میلیون سند پتنت در جهان وجود دارد. این تعداد روز به روز در حال افزایش است؛ مثلاً بر طبق آمار وایپو در سال 2006 میلادی، سالانه حدود 2 میلیون سند پتنت، به صورت تقاضانامه و گرنت شده، به زبان‌های مختلف منتشر می‌شود. با توجه به فلسفه پتنت که مخترعان را ملزم به افشای کامل اختراعات می‎کند، مسلم است که این حجم عظیم اسناد پتنت، غنی از اطلاعات علمی و فناورانه است. به هرحال زمانی از این منبع عظیم می‌توان به نحو بهینه بهره‌برداری کرد که بتوان پتنت‌ها را به راحتی جستجو و بازیابی کرد. بنابراین نیاز هست که این پتنت‌ها به صورت نظام‌مند سامان‌دهی شود. بدین منظور چندین سیستم طبقه‌بندی پتنت ارائه شده است.

2- طبقه‌بندی پتنت

طبقه‌بندی پتنت روشی است که بر اساس آن کارشناسان ادارات ثبت اختراع یا سایر افراد، اسناد افشاکننده اختراعات از قبیل تقاضانامه‌های پتنت یا پتنت‌های گرنت شده را با توجه به مشخصه‌های موضوع فنی آن‎ها دسته‌بندی می‎کنند. با طبقه‌بندی پتنت می‎توان به سرعت اسناد افشاکننده همان اختراع یا اختراعات مشابه را پیدا کرد. در واقع هدف اولیه از توسعه سیستم‌های طبقه‎بندی، مرتب کردن اسناد پتنت بود اما امروزه هدف اصلی از طبقه‌بندی پتنت‌ها، ایجاد ابزار جستجوی مفید جهت بازیابی پتنت‌های ثبت شده است؛ به طوری که ارزیابی الزام نوآوری، الزام غیربدیهی بودن و الزام سودمندی تقاضانامه‎های پتنت و نیز دسترسی به اطلاعات فناورانه و حقوقی اسناد پتنت طبقه بندی تسهیل می‌شود. البته این طبقه‌بندی به اشاعه گزینشی اطلاعات برای تمام استفاده کنندگان اطلاعات پتنت، بررسی وضعیت فناوری در زمینه‌های مشخص و ارائه آمارهای مربوط به پتنت نیز کمک می‌کند.
برای این که یک سیستم طبقه‌بندی پتنت مفید باشد، باید این کار بر اساس قراردادی مشخص صورت گیرد. سیستم طبقه‌بندی بین‌المللی پتنت (International Patent Classification یا IPC) بر اساس توافق بین‌المللی ایجاد شده است. سیستم طبقه‌بندی پتنت آمریکا (USPC) توسط اداره علائم تجاری و ثبت اختراع آمریکا (USPTO) شکل گرفته است. سیستم طبقه‌بندی اروپا (ECLA) توسط اداره ثبت اختراع اروپا (EPO) و از سیستم IPC اقتباس شده است. سیستم‎های طبقه‎بندی پتنت آلمان (DPK و DEKLA) توسط اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آلمان (DPMA) و سیستم‌های طبقه‌بندی ژاپن (FI و F-terms) توسط اداره ثبت اختراع ژاپن (JPO) ایجاد شده است. همچنین در اکتبر 2010 میلادی، EPO و USPTO به منظور هماهنگ کردن سیستم‌های طبقه‌بندی پتنت بین دو اداره، پروژه مشترکی را آغاز کردند که منجر به ایجاد سیستم طبقه‌بندی مشترک پتنت (Cooperative Patent Classification یا CPC) شد.

3- سیستم طبقه‌بندی بین‌المللی پتنت، IPC

سیستم طبقه‌بندی بین‌المللی پتنت، یک سیستم دارای سلسله مراتب است و در بیش از 100 کشور با استفاده از کدهای مستقل از زبان و بر اساس زمینه‌های مختلف فناوری جهت طبقه‌بندی پتنت‌ها به صورت یکنواخت، مورد استفاده قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر، سیستم طبقه‌بندی بین‌المللی پتنت جهت سازماندهی و فهرست‎بندی موضوعات فنی ایجاد شده است به طوری که در هر زمانی و صرف‌نظر از زبان و لغات می‌توان به آسانی اسناد پتنت را که شامل اطلاعات فناورانه است، بازیابی کرد.

4- سیستم طبقه‌بندی مشترک پتنت، CPC

طبقه‌بندی مشترک پتنت CPC، سیستمی است که به طور مشترک توسط اداره ثبت اختراع اروپا و اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آمریکا جهت هماهنگ کردن سیستم‌های قبلی طبقه‌بندی پتنت، توسعه داده شده است. این سیستم در آغاز اساساً مبتنی بر سیستم طبقه‌بندی اروپا ECLA بود. البته ECLA هم نسخه‌ای ویژه و با جزئیات بیشتر از سیستم IPC بود. بنابراین سیستم CPC تمام ویژگی‌های سیستم IPC از قبیل سلسله مراتب، عناوین و قابلیت گسترش آن را حفظ کرد. به هر حال، در حالی که سیستم IPC دارای 70000 و سیستم ECLA دارای 160000 مکان طبقه‌بندی است، سیستم CPC بیش از 250000 مکان طبقه‌بندی دارد که سبب می‌شود این سیستم بسیار دقیق باشد.
اداره EPO هم اکنون سیستم ELCA را با سیستم CPC جایگزین کرده است و اداره USPTO هر چند اسناد پتنتی خود را هم با USPC و هم با CPC طبقه‌بندی می‌کند، اما از سال 2015 تمام پتنت‌های خود را (به جز پتنت‌های گونه‌های گیاهی و طرح‌های صنعتی) بر طبق سیستم CPC طبقه‌بندی می‎کند. به هر حال هر دو اداره، طبقه‌بندی پتنت را بر اساس سیستم IPC همچنان ادامه خواهند داد.

5- سیستم طبقه‌بندی اروپا، ECLA

سیستم طبقه‌بندی اروپا توسط اداره ثبت اختراع اروپا ایجاد شده بود اما این سیستم از اول ژانویه 2013 با سیستم CPC جایگزین شده است. این سیستم که شامل 134000 زیرمجموعه است، اساساً مبتنی بر سیستم IPC و توسعه این سیستم است به طوری که برخی از عناوین و مقررات آن را بهبود داده است.

6- سیستم طبقه‌بندی پتنت آمریکا، USPC

سیستم طبقه‌بندی پتنت آمریکا، یک سیستم رسمی برای طبقه‌بندی پتنت است که توسط اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آمریکا مورد استفاده قرار می‌گیرد. این سیستم، اسناد پتنت آمریکا و سایر اسناد فنی را بر مبنای موضوع مشترک در یک مجموعه نسبتاً کوچک ساماندهی می‌کند. این سیستم از یک جز اصلی به نام طبقه (Class) و یک جز فرعی به نام طبقه فرعی (Subclass) تشکیل شده است. بیش از 400 طبقه در سیستم USPC وجود دارد؛ هر یک از این طبقات با شماره طبقه که یک عدد از 1 تا 999 است، مشخص می‌شود. البته در سیستم USPC، ثبت اختراع مربوط به گونه‌های جدید گیاهی در طبقه گیاهان یا Plant Class (که با PLT مشخص می‌شود) طبقه‌بندی می‌شود. همچنین طرح‌های صنعتی در طبقاتی (33 طبقه) که با حرف D شروع می‌شود و دارای یک عدد صحیح 1 یا 2 رقمی است، طبقه‌بندی می‌شود. هر طبقه دارای یک عنوان است که موضوع آن طبقه را بیان می‌کند. هر طبقه به تعدادی طبقه فرعی تقسیم می‌شود. طبقات فرعی نیز که با شماره طبقه فرعی مشخص می‌شود، دارای یک عنوان است. شماره طبقه فرعی ممکن است یک عدد صحیح یا دارای بخش اعشاری و/یا حروف نیز باشد. شناسایی کامل یک طبقه فرعی نیازمند تعیین شماره طبقه و طبقه فرعی است. به طور مثال 417/161.1A نشان‌دهنده طبقه 417 و طبقه فرعی 161.1A است.
از اول ژانویه 2013 سیستم CPC در اداره USPTO مورد استفاده قرار گرفته است، به طوری که در طی یک دوره زمانی تا سال 2015 به تدریج سیستم USPC از رده خارج شده و سیستم CPC به جای آن به کار گرفته می‌شود.

7- سیستم طبقه‎بندی پتنت آلمان، DPK و DEKLA

اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آلمان (German Patent and Trade Mark Office، به آلمانی Deutsches Patent- und Markenamt یا DPMA)، در سال 1877 میلادی توسعه یک سیستم طبقه‌بندی را برای اسناد پتنت خود آغاز کرد. این سیستم طبقه‌بندی که غالباً تحت عنوان DPK (سرواژه Deutsche Patentklassifikation به زبان آلمانی) شناخته می‌شود، در دهه‎های بعدی گسترش یافت به طوری که از سال 1906 تا 1958 میلادی، هفت نسخه از آن منتشر شد. علاوه بر آلمان در کشورهای اسکاندیناوی و اروپای مرکزی و شرقی سیستم DPK مورد استفاده قرار گرفته است. بین سال‌های 1958 و 1975 میلادی، حدود 40 درصد از گروه‎های اصلی این سیستم با گروه‎های سیستم طبقه‎بندی بین‎الملی پتنت در حال ظهور، جایگزین شد. بخش‎های جدید برگرفته شده از IPC از روش شماره‎گذاری گروه‎های IPC استفاده می‎کرد اما نماد طبقات فرعی DPK را حفظ کرده بود.
سیستم DPK از 89 طبقه (Class) تشکیل شده بود که با عدد 1 تا 89 نامگذاری می‎شد. بنابراین نمادهای طبقه‎بندی DPK با شماره‌های 1 تا 89 آغاز می‎شد. این نماد با یک حرفی که نشان‎دهنده طبقه فرعی (Subclass) بود، ادامه پیدا می‎کرد. البته برخی از طبقات تنها از یک طبقه فرعی تشکیل شده بودند؛ لذا نماد طبقه‎بندی آن‌ها، حرف طبقه فرعی را در بر نمی‎گرفت (مثلاً طبقه 16 یا 60). در برخی از طبقات فرعی، نماد طبقه فرعی شامل شماره‌ای بین 1 تا 11 بود که به تقسیمات فرعی طبقات فرعی (sub-subclass) مربوط می‌شد. بیشتر طبقات فرعی به زیرمجموعه‎های تحت عنوان گروه (Group) تقسیم می‎شد. این گروه‎ها با شماره‎های 1 تا 158 نامگذاری می‎شدند. به هر حال برخی از طبقات فرعی، به طور مثال 6e استثنا بودند، به طوری که به زیرمجموعه‎های بیشتر تقسیم نمی‎شدند و این نمادها کامل بودند. در بیشتر موارد شماره گروه با شماره گروه فرعی (Subgroup) ادامه پیدا می‌کرد. شماره گروه‎های فرعی از اعداد دو رقمی تا چهار رقمی تشکیل می‌شد (متشکل از 00 به بالا). در این سیستم قبل از شماره گروه، خط تیره و بین شماره گروه و گروه فرعی، علامت / قرار می‎گرفت. به طور مثال می‎توان نمادهای طبقه‎بندی 3e-5، 6e، 60-22، 21a4-35/18، 73-8/03، 45a-3/421 و 81e-148/03 را نام برد.
به هر حال توسعه سیستم DPK با معرفی سیستم طبقه‌بندی بین‎الملی پتنت در سال 1975 میلادی متوقف شد؛ هر چند این سیستم هنوز در چند کشور و در بخش‎های قدیمی مربوط به اسناد پتنت استفاده می‎شود.
امروزه در اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آلمان، سیستم طبقه‎بندی DEKLA جهت طبقه‎بندی اسناد پتنت به کار می‎رود. این سیستم هم مشابه با سیستم طبقه‌بندی ECLA، مبتنی بر ساختار IPC است؛ به طوری که زیرمجموعه‌های آن نسبت به IPC است. سیستم DEKLA از 110000 زیرمجموعه (کد طبقه‎بندی) تشکیل شده است به طوری که در حدود 70000 عدد از این زیرمجموعه‎ها مربوط به IPC است. جهت مقایسه می‎توان گفت که سیستم ECLA اروپا و سیستم FI ژاپن به ترتیب از 130000 و 190000 زیرمجموعه تشکیل شده است. باید توجه داشت که سیستم DEKLA یک سیستم طبقه‎بندی مستقل نیست بلکه کارشناس بررسی‎کننده پتنت در اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آلمان، اسناد پتنت آلمان را بر طبق سیستم IPC طبقه‎بندی می‎کند، اما اگر این کارشناس به این نتیجه برسد که گروه‎های موجود در سیستم IPC جهت طبقه‎بندی کافی نیست، از زیرمجموعه‎‌های اضافی سیستم DEKLA نسبت به سیستم IPC که گروه‎های DEKLA خوانده می‎شود، استفاده می‎کند. بنابراین گروه‎های DEKLA از گسترش گروه‌های IPC به دست می‎آید، به طوری که جهت نامگذاری این گروه‌ها بعد از نماد گروه IPC یک فاصله قرار می‎گیرد و سپس یک حرف یا ترکیب یک حرف و عدد قرار می‌گیرد. مثلاً کدهای A24F 19/00 و A47B 13/08 مربوط به IPC و A24F 19/00 A و A47B 13/08 E1 مربوط به DEKLA هستند.

8- سیستم طبقه‌بندی ژاپن، FI و F-terms

اداره ثبت اختراع ژاپن (JPO)، سیستم File Index (FI) و F-terms را جهت طبقه‎بندی اسناد پتنت و سازماندهی جستجوی آن‎ها طراحی کرده است. سیستم FI کاملاً مبتنی بر سیستم IPC است. در حقیقت محدودیت‎های سیستم IPC با 70000 زیرمجموعه سبب شد تا این اداره IPC را گسترش دهد و سیستم FI را با 190000 گروه فرعی معرفی کند. گروه‌های فرعی سیستم FI با افزودن نماد زیرمجموعه (subdivision symbols) متشکل از شماره سه رقمی و نماد تمایز (discrimination symbols) متشکل از یک حرف به گروه‎های IPC نامگذاری می‎شود. به طور مثال می‎توان کد «C02F 9/00, 501 A» را ذکر کرد. در این سیستم، اسناد پتنت بر اساس ادعاها طبقه‎بندی می‎شود. بر خلاف سیستم FI، سیستم F-terms که متشکل از حدود 360000 مکان طبقه‎بندی است، مستقل از سیستم IPC است و در این سیستم از تمام بخش‎های پتنت به جز چکیده آن، استفاده می‎شود.
مشابه با CPC، تقسیمات با جزئیات بیشتر سیستم طبقه‌بندی FI به عنوان منبعی جهت بازنگری IPC مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در این مقاله چندین سیستم طبقه‌بندی به طور مختصر معرفی شد. در مقالات بعدی سیستم‎های طبقه‎بندی IPC و CPC با جزئیات بیشتر معرفی شده و روش‎ها و ابزارهای کمکی برای استخراج کد طبقه‌بندی اسناد پتنت تشریح خواهد شد.