شرایط لازم برای ثبت شدن یک اختراع- مقدمه

اختراع (invention) در لغت به معنی چیزی نوانگیختن، ایجاد کردن، ساختن و از خود درآوردن است. با این وجود، اختراع در قوانین ثبت اختراعات اکثر کشورها به صورت مشخص و واضح تعریف نشده است و در عوض مصادیق ثبت اختراع ذکر شده است. به صورت خیلی ساده می‎توان اختراع را راه حل جدید یک مشکل فنی دانست. از دیدگاه برخی، اختراع یک ایده نوین است که روش عملی برای حل یک مشکل مشخص در زمینه فناوری ارائه می‎دهد. در قانون مدل سازمان جهانی مالکیت فکری که در زمینه اختراع برای کشورهای در حال توسعه در سال 1979 (WIPO Model Law for Developing Countries on Inventions) تهیه شده است، اختراع بدین صورت تعریف می‌شود: «اختراع به معنی ایده یک مخترع است به طوری که عملاً برای یک مشکل خاص در زمینه فناوری راه حل ارائه می‌کند».
در بیش از 140 کشور، حفاظت حقوقی اختراعات با سازوکار پتنت تأمین می‎شود. واژه patent از کلمه لاتین patere به معنای در معرض و در دسترس عموم قرار دادن است. در حقیقت واژه patent، نسخه کوتاه‎تر اصطلاح letters patent است که یک نوع سند حقوقی است که توسط حاکم یا رئیس جمهور به صورت یک دستور مکتوب صادر می‎شود به طوری که عموماً بر اساس آن سمت، حق، انحصار، عنوان یا رتبه‎ای به کسی یا شرکتی اعطا می‎شود.
سازمان جهانی مالکیت فکری، پتنت را حقی انحصاری که در قبال اختراع انجام شده، به مخترع یا نماینده قانونی او اعطا می‎شود (grant)، تعریف می‌کند. به عبارت دیگر، پتنت سندی است که بنابر درخواست متقاضی به وسیله یک اداره دولتی ثبت اختراع یا توسط یک اداره منطقه‌ای به نیابت از چند کشور صادر می‎شود به طوری که این سند ضمن توصیف اختراع، حمایت قانونی و حق انحصاری یک اختراع را به صاحب آن در محدوده زمانی خاصی که عمدتاً 20 سال است، اعطا می‌کند تا مانع از بهره‌برداری دیگران (تولید، استفاده، فروش و واردات) از آن اختراع بدون اجازه مالک پتنت شود. نکته بسیار مهم این است که پتنت واقعاً حق تولید، استفاده یا فروش اختراع را به مالک پتنت نمی‌دهد بلکه پتنت دیگران را از تولید، استفاده، فروش یا واردات یک اختراع باز می‎دارد؛ به عبارت بهتر، پتنت مجوز تولید محصول اختراعی نیست بلکه تنها دیگران را از تولید آن باز می‎دارد. به طور مثال توماس ادیسون در زمینه لامپ حبابی، اولین پتنت را ثبت کرد؛ سپس پیپکین (Pipkin) با بهبودی که در این زمینه ایجاد کرد پتنت دیگری را ثبت کرد. ادیسون می‎تواند پیپکین را از ساخت، استفاده و فروش اختراع اولیه منع کند. از طرفی دیگر پیپکین نیز می‌تواند ادیسون را از ساخت، استفاده و فروش اختراع اولیه بهبود داده شده باز بدارد. در حقیقت در مواقعی که دو پتنت دارای موضوعات مشترک هستند، هیچ یک از هر دو مخترع اجازه ساخت، استفاده یا فروش اختراع بهبود داد شده را ندارد. در چنین مواقعی معمولاً یکی از مخترعین حق استفاده از پتنت خود را به دیگری در قالب قرارداد لیسانس واگذار می‌کند یا می‌فروشد یا اینکه هر دو مخترع با لیسانس متقابل حق پتنت خود را در اختیار یکدیگر قرار می‎دهند. نکته دیگر در این زمینه این است که حقوقی که به مالک پتنت از طریق اعطای پتنت داده می‎شود، در سند پتنت توصیف نمی‎شود بلکه این حقوق در قانون ثبت اختراع کشور اعطاکننده پتنت، تشریح شده است. بنابراین کلمه «پتنت» اغلب در دو معنی به‌کار می‎رود؛ معنی اول به عنوان سندی است که پتنت یا ورقه ثبت اختراع (patent or letters patent) نامیده می‎شود و معنی دوم مفاد حفاظتی است که پتنت ایجاد می‎کند.

2- شرایط لازم برای پتنت شدن اختراع

همان‎طور که در بخش قبل بیان شد وقتی اختراعی پتنت می‎شود به مالک پتنت حق انحصاری اعطا می‎شود. در حقیقت سیستم پتنت سبب تسهیل افشای اختراعات می‌شود و انگیزه‌های لازم را به مخترعان می‎دهد تا اختراع خود را در اختیار عموم مردم قرار دهند. اگر حفاظت حقوقی از اختراعات صورت نگیرد، مخترعان در اکثر موارد ترجیح می‎دهند که اختراع خود را مخفی نگه دارند. اعطای پتنت سبب می‎شود جزئیات فناوری‎های جدید در دسترس همگان قرار گیرد؛ بنابراین مخترعان دیگر می‎توانند این فناوری‎ها را توسعه و بهبود دهند و حتی بعد از تاریخ انقضای پتنت، از این فناوری‎ها بهره‎برداری کنند. در قبال این افشا، به مخترعان محافظت حقوقی از اختراع و حق انحصاری اعطا می‎شود تا مخترعان انگیزه‎های اقتصادی لازم جهت تحقیق و توسعه (R&D) را داشته باشند. بنابراین لازم است معیارهای مشخصی در نظر گرفته شود تا براساس این معیارها درباره پتنت شدن یک اختراع قضاوت کرد و به افرادی که اختراع آن‎ها واجد شرایط لازم است، این حق انحصاری اعطا شود.
بر این اساس تمام اختراعات، قابلیت ثبت و پتنت شدن را ندارند و برای اینکه اختراعی قابلیت پتنت شدن داشته باشد، باید ویژگی‎های لحاظ شده در قوانین ثبت اختراع را داشته باشد. البته این ویژگی‎ها در قوانین کشورهای مختلف، با وجود داشتن اشتراکات، دارای تفاوت‎هایی نیز هست. برای اینکه اختراعی پتنت شود اولاً باید خود این اختراع دارای ویژگی‎هایی باشد و ثانیاً در زمینه آماده‎سازی تقاضانامه ثبت این اختراع، باید الزاماتی رعایت شود. شرایط مربوط به ویژگی‎های خود اختراع یا شرایط اساسی (substantive conditions)، معمولاً شرایط پتنت شدن (patentability) نامیده می‎شود که عبارتند از:
1. «الزام موضوع مناسب» (proper subject matter requirement) یا «الزام موضوع قابل پتنت» (patentable subject matter requirement) به‌طوری که براساس این الزام موضوع اختراع باید جزء موضوعاتی باشد که در قوانین ثبت اختراع، به عنوان موضوعات قابل پتنت ذکر شده است.
2- «الزام سودمندی» (utility requirement) یا «الزام کاربردپذیری صنعتی» (industrial applicability or application) به طوری که براساس این الزام یک اختراع باید برای انسان کارایی داشته باشد و اصطلاحاً مفید باشد (useful).
3- «الزام نوآوری» (novelty requirement) که به جدید بودن اختراع نسبت به دانش قبلی مربوط می‎شود.
4- «الزام غیربدیهی بودن» (non-obviousness requirement) یا «الزام گام ابتکاری» (inventive step requirement) که بیان می‎کند اختراع باید دارای خلاقیت باشد و صرفاً بهبود یا ترکیب بدیهی دانش‌های قبلی نباشد. در اینجا باید به نکته‎ای اشاره شود. چهار الزامی که در اینجا به عنوان patentability یا «شرایط پتنت شدن» ذکر شد برگرفته از قوانین ثبت اختراع کشورهای مختلف و موافقت‎نامه‎های بین‎المللی است. این معیارها از کشوری به کشور دیگر، باتوجه به قوانین ثبت اختراع کشورهای مختلف، متفاوت است. به هرحال اشتراکاتی بین آن‎ها وجود دارد. به‌طور کلی می‎توان گفت برای این که اختراعی قابل پتنت شدن باشد، باید جدید باشد، سودمند باشد و توسط فرد دارای مهارت عادی (ordinary skill) در آن زمینه، قابل پیش‎بینی نباشد. این الزامات در قوانین ثبت کشورهای مختلف و در موافقت‎نامه‎های بین‎المللی با عبارت‎های مختلفی بیان شود. به طور مثال با توجه به متن اصلی و ترجمه شده زیر از بند 1 ماده 27 موافقت‎نامه تریپس (TRIPS):

patents shall be available for any inventions, whether products or processes, in all fields of technology, provided that they are new, involve an inventive step and are capable of industrial application. …, patents shall be available and patent rights enjoyable without discrimination as to the place of invention, the field of technology and whether products are imported or locally produced

«حق ثبت برای هرگونه اختراعی اعم از فرآورده‎ها یا فرآیندها، در تمام زمینه‎های فناوری وجود دارد. مشروط بر این که اختراعات، جدید و متضمن گامی ابداعی بوده و دارای کاربرد صنعتی باشد. ثبت و برخورداری از حق ثبت بدون تبعیض از لحاظ محل اختراع، رشته فناوری و این که محصولات وارد شده‎اند یا در محل تولید شده‎اند، وجود خواهد داشت».
برای اینکه اختراعی پتنت شود باید جدید باشد، دارای گام ابتکاری و کاربرد صنعتی باشد. همچنین معاهده ثبت اختراع اروپا (EPC)، چهار معیار داشتن نوآروی، گام ابتکاری، کاربرد صنعتی و عدم داشتن موارد غیرقابل پتنت را به عنوان «شرایط پتنت شدن» در نظر گرفته است. معیار چهارم به مواردی اشاره می‎کند که بنابر این معاهده قابل پتنت نیست از جمله:
اگر اختراعی هیچ گونه مشخصه فنی (technical character) نداشته باشد؛ مشخصه فنی می‌تواند مشکل اساسی باشد که حل می‎شود یا نتایج فنی که به دست می‎آید.
روش ادعا شده هیچ‎گونه فناوری قابل اجرا را در بر نگیرد.
کشفیات، نظریه‌های علمی یا روش‎های ریاضی قابل پتنت نیست.
اختراعات توهین‎آمیز، غیراخلاقی یا ضداجتماعی قابل پتنت نیست.
قضاوت در مورد «شرایط پتنت شدن» یکی از جنبه‎های بررسی رسمی (official examination) تقاضانامه پتنت است که توسط کارشناس بررسی‎کننده اختراع (patent examiner) انجام می‎شود و ممکن است در مورد پتنت گرنت شده‎ای که در مورد آن دادخواهی صورت گرفته است نیز، انجام شود.
همچنین با توجه زمان‎بر و هزینه‎بر بودن فرایند ثبت اختراع، ممکن است که شخص یا شرکتی در مورد صلاحیت اختراع خود برای پتنت شدن مردد باشد؛ در این صورت او می‎تواند از یک وکیل پتنت کمک بگیرد. وکیل پتنت، «شرایط پتنت شدن» این اختراع را بررسی می‎کند و نظر خود را اعلام می‎کند، به‌طوری که این نظر (patentability opinion) به مخترع یا شرکت کمک می‎کند تا درباره ثبت یا عدم ثبت تقاضانامه اختراع تصمیم‎گیری کند.
همچنین همان‎گونه که بیان شد، علاوه بر الزامات مربوط به ویژگی‎های ذاتی اختراع، الزاماتی در زمینه آماده‎سازی تقاضانامه ثبت اختراع که شرایط رسمی (formal conditions) نامیده می‎شود، وجود دارد که دربرگیرنده 4 الزام است:

1. «الزام اولویت در ثبت» (first-to-file requirement) که بر اساس آن اولین فردی که تقاضانامه اختراع را ثبت کرده باشد، حق ثبت اختراع را خواهد داشت.
2.«الزام افشای کامل» (disclosure requirement or sufficiency of disclosure) به طوریکه بر اساس این الزام، باید در تقاضانامه پتنت، اختراع با جزئیات کافی توصیف شود به صورتی که فردی دارای مهارت در همان حوزه فنی بدون نیاز به تلاش خلاقانه و آزمایش بیشتر، قادر به بازسازی و به کارگیری اختراع باشد. در قوانین ثبت اختراع آمریکا جهت افشای کامل اختراع، «الزام توصیف مکتوب اختراع» (written description requirement)، «الزام شرح دقیق» (enablement requirement) و «الزام بهترین حالت انجام اختراع» (best mode requirement) وضع شده است. به هرحال بر اساس قوانین ثبت اختراع در اروپا، «الزام بهترین حالت» وجود ندارد؛ هر چند می‎توان گفت «الزام شرح دقیق» و «الزام توصیف مکتوب» در نظر گرفته شده است.
3. «الزام زمانی» (timing requirement or statutory bars) که متقاضی را ملزم می‎کند تقاضانامه پتنت را در محدوده زمانی مشخصی ثبت کند.
4. «الزام اختراع واحد» (unity of invention requirement) به‎طوریکه بر اساس این الزام، مخترع نمی‎تواند چندین اختراع را در تقاضانامه واحدی ارائه کند.

در این مقاله شرایط و الزامات لازم برای پتنت شدن یک اختراع به صورت فهرست‎وار ذکر شد. در مقالات بعدی این الزامات به تفصیل تشریح خواهد شد.