سیستم طبقه بندی بین المللی پتنت -IPC

همان طور که در مقاله قبل تشریح شد، ادارات ثبت اختراع تعدادی از کشورها از سال‎های قبل یک سیستم ملی را برای طبقه‎بندی اسناد پتنت خود توسعه داده و به کار گرفته‎اند. این سیستم‎ها بر اساس قوانین و الزامات ملی توسعه یافته‎اند. اما نیاز به یک سیستم بین‎الملی جهت طبقه‎بندی یکنواخت پتنت‎ها از همان زمان‎های گذشته کاملاً محسوس بوده است؛ زیرا به طور مثال جهت ارزیابی نوآوری و گام ابتکاری اخترعات افشا شده (که شاید در تمام ادارات ثبت اختراع کشورها، در سطح جهانی بررسی می‌شود) نیاز است تا پتنت‌های ثبت شده در تمام ادارات ثبت اختراع، بررسی شود. در این صورت طبقه‎بندی یکنواخت پتنت‎ها در این ادارات می‎تواند به تسهیل جستجوی پتنت‎ها کمک کند. معمولاً هر اداره ثبت اختراع ملی، اختراعات را به زبان ملی همان کشور ثبت می‌کند. در صورتی که جستجو با کلیدواژه‎ها انجام شود، شاید این پتنت‎ها قابل دسترس نباشد اما در صورتی که این پتنت‌ها با یک سیستم یکپارچه طبقه‌بندی شود، از طریق جستجو با کدهای طبقه‎بندی، دستیابی به حداقل اطلاعات غیرمتنی از قبیل شکل‎ها میسر می‎شود. سازمان وایپو با توجه به اهمیت ایجاد یک سیستم بین‎الملی طبقه‎بندی، اقداماتی را در این راستا از چندین دهه قبل آغاز کرد که این تلاش‌ها نهایتاً منجر به ارائه سیستم طبقه‌بندی بین‌الملی پتنت (International Patent Classification یا IPC) شد. سیستم طبقه‌بندی بین‌المللی پتنت، یک سیستم دارای سلسله مراتب است و در بیش از 100 کشور جهت طبقه‌بندی پتنت‌ها به صورت یکنواخت و بر اساس زمینه‌های مختلف فناوری، مورد استفاده قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر، سیستم طبقه‌بندی بین‌المللی پتنت جهت سازماندهی موضوعات فنی ایجاد شده است، به طوری که در هر زمانی و صرف‌نظر از زبان و لغات می‌توان به آسانی اسناد پتنت را که شامل اطلاعات فناورانه است، بازیابی کرد.
این سیستم بر مبنای موافقتنامه استراسبورگ (1971) ایجاد شده است. این موافقت‎نامه به عنوان یکی از معاهده‌های تحت مدیریت سازمان جهانی مالکیت فکری (وایپو)، پایه و اساس حقوقی ایجاد و بازنگری IPC است. این طبقه‌بندی به صورت مرتب توسط کمیته‌ای از کارشناسان (Committee of Experts) متشکل از نمایندگان کشورهای عضو و ناظرانی از سایر سازمان‌ها از جمله اداره ثبت اختراع اروپا، مورد بازنگری قرار می‌گیرد.

2- تاریخچه

تلاش‌های کنسول اروپا (Council of Europe) در راستای یکنواخت کردن طبقه‌بندی پتنت منجر به «کنوانسیون اروپا برای طبقه‌بندی بین‌المللی پتنت اختراعات» (European Convention on the International Classification of Patents for Invention) در سال 1954 شد. تحت این کنوانسیون، نخستین نسخه «طبقه‌بندی بین‌المللی پتنت اخترعات» در اول سپتامبر 1968 منتشر شد. این طبقه‌بندی از 8 بخش (Section)، 115 طبقه (Class)، 607 طبقه فرعی (Subclass) و حدود 46000 گروه (Group) تشکیل شده بود. تقریباً 6000 گروه از این گروه‌ها، گروه اصلی (Main Group) و باقیمانده آن گروه فرعی (Subgroup) خوانده می‌شد.
در سال 1967 میلادی، «اداره بین‌المللی برای حمایت از مالکیت فکری» (United International Bureaux for the Protection of Intellectual Property یا BIRPI) که بعدها به سازمان جهانی مالکیت فکری تبدیل شد و کنسول اروپا با هدف بین‌المللی کردن «طبقه‌بندی بین‌المللی» مذاکرات خود را آغاز کردند. کوشش آن‌ها منجر به «موافقت‎نامه استراسبورگ در زمینه طبقه‎بندی بین‎الملی پتنت» (Strasbourg Agreement Concerning the International Patent Classification) شد. پس از امضای این موافقت‎نامه در بیست و چهارم مارس سال 1971، «طبقه‌بندی بین‌المللی» به عنوان نخستین نسخه IPC در نظر گرفته شد. اعضای موافقتنامه استراسبورگ، «اتحادیه ویژه IPC» یا (Special Union of the IPC) را تشکیل می‌دهند به طوری که در ژوئیه 2013 میلادی، 62 کشور عضو این اتحادیه بودند. به هر حال تعداد کشورهایی که از سیستم IPC جهت طبقه‌بندی پتنت استفاده می‌کنند، بیش از تعداد اعضای موافقتنامه استراسبورگ است؛ سیستم IPC هم اکنون در بیش از 100 کشور جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد، به طوری که به پتنت تمام کشورهای عضو موافقتنامه استراسبورگ و همچنین اکثریت سایر کشورها، حداقل یک کد طبقه‌بندی بین‌المللی پتنتی که نشان‌دهنده موضوع اختراع باشد، اختصاص داده می‌شود. البته ممکن است کدهای طبقه‌بندی بیشتری که جزئیات بیشتری از محتوای پتنت ارائه دهد، به پتنت اختصاص داده شود. در حقیقت این سیستم، زبان بین‌المللی طبقه‌بندی پتنت است.
جهت بهبود سیستم طبقه‌بندی بین‌المللی و لحاظ کردن توسعه فناوری‌ها، این سیستم به صورت دوره‌ای ویرایش شده است. به طوری که در طی سال‌های گذشته، نسخه‌های متعددی از این سیستم به صورت زیر ارائه شده است:
نسخه اول از یک سپتامبر 1968 تا سی ژوئن 1974
نسخه دوم از یک ژوئیه 1974 تا سی و یک دسامبر 1979
نسخه سوم از یک ژانویه 1980 تا سی و یک دسامبر 1984
نسخه چهارم از یک ژانویه 1985 تا سی و یک دسامبر 1989
نسخه پنجم از یک ژانویه 1990 تا سی و یک دسامبر 1994
نسخه ششم از یک ژانویه 1995 تا سی و یک دسامبر 1999

نسخه هفتم از یک ژانویه 2000 تا سی و یک دسامبر 2005

در طی هفت ویرایش نخست IPC، این طبقه‌بندی تقریباً هر پنج سال ویرایش شد. به هر حال ویرایش در چنین بازه زمانی نمی‌توانست پاسخگوی رشد سریع فناوری‌ها و ارائه طبقات جدید برای فناوری‌های نوظهور باشد. علاوه بر این، سازمان وایپو به عنوان یک مرجع بین‌المللی نسبت به نیازهای ادارات کوچک ثبت اختراع که دارای منابع و کارشناسان محدود هستند نیز احساس مسئولیت می‌کند. جهت برطرف کردن این محدودیت‌ها، در نسخه هشتم که از اول ژانویه 2006 تا سی و یک دسامبر 2010 اجرا شد، سیستم طبقه‌بندی بین‎المللی، اصلاح و به سطوح پایه و پیشرفته (Core and Advanced levels) تقسیم شد.
طبقه‌بندی پایه کلی‌تر و لذا اجرای آن ساده‌تر بود و هر سه سال ویرایش می‌شد. هر نسخه از طبقه‎بندی پایه به وسیله سال اجرایی شدن آن نام‎گذاری می‎شد. به طور مثال IPC-2006 از اول ژانویه 2006 تا سی و یک دسامبر 2008 اجرا شد و IPC-2009 از اول ژانویه 2009 اجرا شد. در حقیقت تعداد گروه‌های فرعی طبقه‌بندی پایه به طور قابل توجهی کمتر بود (این طبقه‌بندی از حدود 20000 گروه تشکیل می‌شد که عمده این گروه‌ها هم گروه‌های اصلی بود). این مسأله ضمن کاهش بار مسئولیت طبقه‌بندی، دقت آن را نیز افزایش می‎داد. لذا ادارات کوچک و متوسط ثبت اختراع اجازه یافتند تا اسناد پتنت خود را تنها با طبقه‌بندی پایه انجام دهند. حتی ادارات ثبت اختراع و سازمان‌های خیلی کوچک و نوپا که دارای منابع لازم جهت انجام طبقه‎بندی پایه نیستند، می‎توانستند طبقه‌بندی را تا سطح طبقات فرعی انجام دهند.
طبقه‌بندی پیشرفته دارای جزئیات بیشتر (حدود 70000 گروه) اما پیچیده‌تر بود. این طبقه‎بندی خیلی سریع‎تر و هر سه ماه یک بار اصلاح می‌شد؛ به طوری که هر نسخه از طبقه‌بندی پیشرفته به وسیله سال و ماه اجرایی شدن آن، به طور مثال IPC-2008.01، نشان داده می‌شد. به هر حال با توجه به پیچیدگی‌های نگهداری دو سیستم با فرایند ویرایش و زمان‎های انتشار متفاوت، از اول ژانویه 2011 و در طی نسخه IPC2011.01، تقسیم‎بندی به سطوح پایه و پیشرفته، دوباره به حالت اول برگشت. از آن زمان به بعد سیستم IPC سالیانه مورد بازنگری قرار می‌گیرد، به طوری که ویرایش‌های جدید اول ژانویه هر سال به اجرا در می‌آید. نسخه جاری IPC2015.01 است.

3- ساختار سلسله مراتبی IPC

طرح طبقه‌بندی بین‌المللی پتنت دارای حدود 70000 مکان طبقه‌بندی (Classification Place/Entry) است به طوری که این مکان‌ها با کدهای طبقه‌بندی (Classification Symbols) که به اسناد پتنت اختصاص داده می‌شود، مشخص می‌شود. مکان‌های مختلف طبقه‌بندی در یک ساختار درخت مانند و دارای سلسله مراتب، دسته‌بندی می‌شود. در شکل‌ 1 این سلسله مراتب نمایش داده شده است. توجه شود که داده‎های این شکل بر مبنای آخرین نسخه سیستم طبقه‌بندی بین‎المللی پتنت یعنی IPC2015.01 است.
• بالاترین سطح این سلسله مراتب، 8 بخش IPC است که موضوعات فنی خیلی وسیعی را دربر می‌گیرد. هر یک از بخش‌ها با حروف بزرگ A تا H مشخص می‌شود. در جدول 1 و 2 نماد و عنوان بخش‌های سیستم IPC به ترتیب به زبان‌های انگلیسی و فارسی آورده شده است.

• بخش‌ها به تعداد زیادی طبقه تقسیم می‌شود (مثلاً نسخه IPC2015.01 مشتمل بر 130 طبقه است. به طور مثال طبقه C21 مربوط به «متالورژی آهن» است).
• طبقات خود به طبقات فرعی تقسیم می‌شود (مثلاً نسخه IPC2015.01 639 طبقه فرعی است. به طور مثال طبقه فرعی A21B مربوط به «کوره‌های نانوایی؛ ماشین آلات و تجهیزات صنعت پخت» (Bakers’ ovens; Machines or equipment for baking) می‌شود).
• طبقات فرعی به گروه‌های اصلی و گروه‌های فرعی تقسیم می‌شود (مثلاً نسخه IPC2015.01 به ترتیب دارای 7402 گروه اصلی و 64332 گروه فرعی است). سیستم IPC شامل حدود 70000 گروه است به طوری که حدود 10 درصد این گروه‌ها، گروه‌های اصلی هستند.
• همیشه نماد گروه‌های اصلی با «00/» خاتمه می‌یابد. به طور مثال گروه اصلی A21C5/00 به «ماشین آلات تقسیم خمیر» (Dough-dividing machines) مربوط می‌شود.
• سلسله مراتب گروه‌های فرعی در زیر گروه‌های اصلی به وسیله تعداد نقاطی که پیش از عنوان گروه قرار می‌گیرد، مشخص می‌شود.

جدول 1- بخش‌های سیستم [2]IPC

جدول 2- بخش‌های سیستم IPC به زبان فارسی [3]

سیستم طبقه‌بندی IPC به صورت کامل در وب سایت IPC وایپو و همچنین ادارات مالکیت فکری بسیاری از کشورها به صورت آنلاین ارائه شده است. وب سایت وایپو دسترسی آنلاین به آخرین نسخه به همراه نسخه‌های قدیمی سیستم IPC را به زبان‌های انگلیسی و فرانسوی میسر می‌سازد. همچنین این سایت لینک‌های مفیدی را در ارتباط با IPC از جمله Guide to the IPC فراهم کرده است. امکان دانلود سیستم IPC و فایل‌های مرتبط با آن به فرمت DOC ،HTML ،PDF و XML با استفاده از لینک‌های مربوط یا با استفاده از آیکون در سمت راست طبقات فرعی وجود دارد. آدرس وب سایت وایپو به صورت زیر است:

https://www.wipo.int/portal/en/index.html

https://www.wipo.int/classifications/ipc/ipcpub/?notion=scheme&version=20200101&symbol=none&menulang=en&lang=en&viewmode=f&fipcpc=no&showdeleted=yes&indexes=no&headings=yes¬es=yes&direction=o2n&initial=A&cwid=none&tree=no&searchmode=smart

نسخه اصلی IPC به زبان انگلیسی و فرانسوی است اما به هر حال این سیستم به زبان‌های دیگر از قبیل چینی، چک، هلندی، استونیایی، آلمانی، ژاپنی، کره‌ای، لهستانی، پرتغالی (برزیلی)، صربستانی، اسلواکی و اسپانیایی ترجمه و منتشر شده است. با کلیک کردن بر روی نماد در وب سایت فوق می‌توان هر یک از زبان‌های بالا را انتخاب کرد.

4- اجزای دارای سلسله مراتب سیستم IPC

همان طور که قبلاً بیان شد، طرح طبقه‌بندی بین‌المللی پتنت (IPC Scheme) دارای اجزایی از قبیل بخش‌ها، طبقات، طبقات فرعی و گروه‌ها است. این اجزا که دارای سلسله مراتب است به وسیله یک نماد (Symbol) و یک عنوان (Title) مشخص می‌شوند. در جدول 3 چند مثال مربوط به نماد و عنوان مکان‌های طبقه‌بندی آورده شده است.

جدول 3- چند مثال مربوط به نماد و عنوان مکان‌های طبقه‌بندی سیستم [IPC [1

هر کد کامل سیستم طبقه‌بندی IPC شامل نمادهایی است که بخش، طبقه، طبقه فرعی و گروه اصلی یا گروه فرعی را مشخص می‌کند. در حقیقت هر کد کامل با یک حرف بزرگ انگلیسی از A تا H شروع می‌شود که «نماد بخش» است. به دنبال این حرف یک عدد 2 رقمی به عنوان «نماد طبقه» و سپس یک حرف بزرگ انگلیسی به عنوان «نماد طبقه فرعی» قرار دارد. بعد از حرف دوم، یک عدد 1 تا 3 رقمی نشان‌دهنده گروه، علامت / و یک عدد 2 تا 6 رقمی قرار می‌گیرد. اگر بعد از علامت / عدد 00 باشد نشان‌دهنده گروه اصلی است و اگر عددی غیر از 00 باشد، معرف گروه فرعی است.
به طور مثال کد طبقه‌بندی A01B 1/00 را در نظر بگیرد. حرف A نشان‌دهنده بخش «نیازهای انسانی» (Human Necessities) است. A01 معرف طبقه «کشاورزی؛ جنگلداری؛ دامداری؛ به دام انداختن؛ ماهیگیری» (Agriculture; forestry; animal husbandry; trapping; fishing) است. A01B نماینده طبقه فرعی «کار با خاک در بخش کشاورزی و جنگلداری؛ قطعات، جزئیات یا لوازم جانبی ماشین‌آلات کشاورزی یا ادوات، به طور کلی» (Soil working in agriculture or forestry; parts, details, or accessories of agricultural machines or implements, in general) و بالاخره A01B 1/00 نشان‌دهنده گروه اصلی «ابزارهای دستی» (Hand tools) است.
در شکل 2 اجزای دارای سلسله مراتب سیستم طبقه‌بندی IPC نمایش داده شده است:

گروه‌های فرعی ممکن است سطوح سلسله مراتب مختلفی داشته باشند؛ سطح سلسله مراتبی گروه‌های فرعی به وسیله تعداد نقاط مشخص می‌شود به طوری که سطوح پایین‌تر تعداد نقاط بیشتری دارند. بنابراین سلسله مراتب در میان گروه‌های فرعی به وسیله عدد مشخص نمی‌شود بلکه تنها به وسیله تعداد نقاطی که قبل از عنوان آن‌ها قرار می‌گیرد، تعیین می‎شود. در جدول 4 یک مثال مربوط به سلسله مراتب در گروه‌های فرعی آورده شده است.

جدول 4- سلسله مراتب در گروه‌های فرعی [5]

در شکل 3 ارتباط بین گروه اصلی و گروه‌های فرعی و سلسله مراتب بین آن‌ها نشان داده شده است. به طور مثال گروه فرعی 1/12 زیرمجموعه گروه فرعی 1/10 است در حالی که گروه فرعی 1/10 خود زیرمجموعه گروه اصلی 1/00 است.

با توجه به این که سیستم IPC دارای ساختار سلسله مراتبی است باید هنگام خواندن عنوان یک کد طبقه‌بندی، عناوین کدهای با سلسله مراتب بالاتر نیز خوانده شود. به طور مثال گروه فرعی A23C 3/027 در جدول فوق باید به صورت زیر خوانده شود:

Preservation of milk or milk preparations by heating in packages and progressively transported through the apparatus

همچنین علاوه بر اجزای دارای سلسله مراتب، طرح IPC دارای اجزای دیگری از قبیل مراجع (References)، یادداشت‌ها (Notes)، تعاریف (Definitions)، زیربخش‎ها (Subsections)، عنوان راهنما (Guidance Headings) و نمایه طبقه فرعی (Subclass Index) است که در این زمینه اطلاعات کافی را می‎توان از مرجع 5 به دست آورد.