آشنایی مقدماتی با مفاهیم تجاری سازی اختراع و پتنت

در مجموعه مقالات مالکیت فکری، مفاهیم اختراع و پتنت به طور کامل تشریح شد. این مفاهیم در این مقاله به عنوان اولین مقاله از مجموعه مقالات تجاری‌سازی، جهت یادآوری و با توجه به ضرورت به طور خلاصه ذکر می‌شود.
اختراع (Invention) در لغت به معنی چیزی نو انگیختن، ایجاد کردن، ساختن و از خود درآوردن است. با این وجود، اختراع در قوانین ثبت اختراعات اکثر کشورها به صورت مشخص و واضح تعریف نشده است و در عوض مصادیق ثبت اختراع ذکر شده است. به صورت خیلی ساده می‌توان اختراع را راه حل جدید یک مشکل فنی دانست. از دیدگاه برخی اختراع یک ایده نوین است که روشی عملی برای حل یک مشکل مشخص در زمینه فناوری ارائه می‌دهد. در قانون مدل سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO Model Law for Developing Countries on Inventions) که در زمینه اختراع برای کشورهای در حال توسعه در سال 1979 تهیه شده است، اختراع به صورت «اختراع به معنی ایده یک مخترع است به طوری که عملاً راه حل یک مشکل خاص در زمینه فناوری را ارائه می‌کند» تعریف می‌شود.

اختراع یک ایده نوین است که روش عملی برای حل یک مشکل مشخص در زمینه فناوری ارائه می‌دهد.

با توجه به این تعریف و نیز هزینه‌های صرف شده برای انجام اختراع، کاملاً مشخص است که یک اختراع می‌تواند ارزش مادی داشته باشد به طوری که امکان دارد دیگران به کسب درآمد از آن اقدام کنند. جهت جلوگیری از سوءاستفاده دیگران از اختراع، لازم است که از این اختراع محافظت شود به طوری که در اکثر کشورها، حفاظت حقوقی از اختراعات با ساز و کار پتنت (Patent) صورت می‌گیرد. سازمان جهانی مالکیت فکری، پتنت را حقی انحصاری که در قبال اختراع انجام شده، به مخترع یا نماینده قانونی او اعطا می‌شود (Grant)، تعریف می‌کند. به عبارت دیگر، پتنت سندی است که بنابر درخواست متقاضی به وسیله یک اداره دولتی ثبت اختراع یا توسط یک اداره منطقه‌ای به نیابت از چند کشور صادر می‌شود به طوری که این سند ضمن توصیف اختراع، حمایت قانونی و اختیار بهره‌برداری (تولید، استفاده، فروش و صادرات) یک اختراع را به صاحب آن در محدوده زمانی مشخصی که عمدتاً 20 سال است، اعطا می‌کند. باید توجه شود حقوقی که به مالک پتنت از طریق اعطای پتنت داده می‌شود در سند پتنت توصیف نمی‌شود بلکه این حقوق در قانون ثبت اختراع کشور اعطاکننده پتنت، تشریح شده است. بنابراین کلمه «پتنت» اغلب در دو معنی به کار می‌رود: معنی اول به عنوان سندی است که پتنت یا ورقه ثبت اختراع (Patent یا Letters Patent) نامیده می‌شود و معنی دوم همان مفاد حفاظتی یا حقوق اعطا شده به وسیله پتنت است. همچنین باید توجه کرد که پتنت مجوز تولید محصول اختراعی نیست، بلکه تنها دیگران را از تولید آن باز می‌دارد.
تمام اختراعات قابلیت ثبت و پتنت شدن را ندارند. عموماً بر طبق قوانین پتنت، برای این که اختراعی پتنت شود، باید الزامات یا شرایط لازم برای پتنت شدن (که گاهی Patentability نامیده می‌شود) را دارا باشد. به طور مثال، ماده 27 موافقت‌نامه تریپس (TRIPS) ضمن استثنا کردن موضوعات غیرقابل پتنت، دارا بودن سه ویژگی نوآوری (توجه شود که در این موافقت‌نامه از کلمه new استفاده شده که معادل مفهوم novelty ذکر شده در مقالات قبلی است)، گام ابتکاری (inventive step) و کاربرد صنعتی (capable of industrial application) را جهت پتنت شدن یک اختراع الزامی کرده است.
بنابراین بین اختراع و گواهی ثبت اختراع که در این مقالات از لفظ پتنت برای آن استفاده می‌شود، تفاوت وجود دارد: پتنت، سندی است که برای حمایت از اختراع از طرف دولت صادر می‌شود به طوری که بر اساس این سند، حق انحصاری بهره‌برداری از این اختراع برای مدت معینی به مخترع واگذار می‌شود.
در کشورهای صاحب فناوری، یکی از اهداف اصلی انجام اختراع و پتنت کردن اختراع، کسب درآمد است. در حقیقت با توجه هزینه‌بر بودن فرایند تحقیق و آزمایش، انجام اختراع و تولید فناوری می‌تواند بسیار هزینه‌بر باشد. از طرفی دیگر، با توجه به هزینه‌های فرایند ثبت اختراع، هدف از پتنت کردن یک اختراع حفاظت از آن در برابر سوءاستفاده دیگران و کسب حق بهره‌برداری از اختراع توسط مالک اختراع است. بنابراین می‌توان گفت ضرورت انجام اقدامات لازم برای کسب درآمد و تجاری‌سازی اختراع یا پتنت کاملاً بدیهی است. به عبارت دیگر، صرف انجام اختراع و پتنت کردن آن بدون بهره‌برداری و کسب درآمد از آن، عملاً در توسعه و پیشرفت کشورها تأثیر نخواهد داشت و در اکثر موارد صرف هزینه‌های بی‌بازگشت است. بنابراین در کشورهای پیشرفته دنیا، تشویق نوآوری و خلاقیت و ثبت اختراعات حاصل با هدف تجاری‌سازی آن‌ها و کسب درآمد صورت می‌گیرد. این مقاله و مقالات بعدی که تحت عنوان کلی مجموعه مقالات تجاری‌سازی نگاشته می‌شود، با هدف برداشتن گامی هر چند کوچک در همین راستا در کشور عزیزمان ایران صورت می‌گیرد.

2- تجاری‌سازی اختراع و پتنت

مشابه با اختراع، در مورد تجاری‌سازی (Commercialization) هم تعریف مشخصی که بر روی آن اتفاق نظر باشد، وجود ندارد. به طوری که حتی عبارت‌های فرآیند تجاری‌سازی، فرآیند نوآوری (Innovation Process) و فرآیند انتقال فناوری (Technology Transfer) در مقالات و نشریات با مفهومی مشابه هم به کار گرفته شده‌اند. عبارت انتقال فناوری سابقه بیشتری دارد. ولی اکنون دانشگاه‌ها تمایل دارند که به جای دفتر انتقال فناوری از عبارت‌هایی مثل تجاری‌سازی و نوآوری استفاده کنند. به هر حال با بررسی نشریات و مطالب منتشر شده در زمینه تعریف تجاری‌سازی اختراعات می‌توان تعریف تجاری‌سازی و نوآوری و تفاوت آن‌ها را مشخص کرد.
از دیدگاهی، منظور از تجاری‌سازی، توسعه یک ایده جدید و تبدیل آن به محصولی قابل تولید و عرضه آن به بازار و مشتری است. از منظر این دیدگاه، فعالیت‌های تجاری‌سازی («از ذهن تا بازار») به وسیله راهبرد مشخص شده به وسیله مدل کسب و کار (Business model)، هدایت می‌شود. در این نوع نگاه، نوآوری مرحله نهایی فرآیند تجاری‌سازی اختراع و در حقیقت پذیرش محصول به دست آمده از اختراع در بازار و گسترش استفاده از آن در بین مصرف‌کنندگان است.
برخی دیگر، عکس تعریف فوق را برای نوآوری و تجاری‌سازی ارائه کرده‌اند. به عبارت دیگر، کل فرایند تبدیل ایده به فرایند یا محصول و عرضه آن به بازار، نوآوری نامیده می‌شود. در این دیدگاه، تجاری‌سازی گام نهایی فرآیند نوآوری است و زمانی است که ایده به سرمایه و نهایتاً سود تبدیل شده است.
فرایند نوآوری اساساً از چهار مرحله اصلی دارای همپوشانی و وابسته به هم تشکیل شده است: مرحله تصور و تولید ایده (The idea generation and conception phase)، مرحله توسعه و طراحی (The development and design phase)، مرحله نمونه اولیه و پیش تولید (The prototype and pre-production phase) و مرحله تولید، بازاریابی و تجاری‌سازی (The production, marketing and commercialization phase).
مرحله مهم در فرآیند نوآوری، مرحله تولید، بازاریابی و تجاری‌سازی است؛ یعنی وقتی که اختراع یا محصول یا فرآیند جدید مبتنی بر اختراع، با تست بازار مواجه خواهد شد. تنها زمانی اختراع شروع به تولید درآمد و سود برای جبران سرمایه‌گذاری انجام شده توسط مخترعان و تولیدکنندگان می‌کند که محصول یا فرآیند مبتنی بر آن در بازار مورد قبول مصرف‌کنندگان واقع شود. موفقیت هر اختراع با کسب درآمد و سود‌دهی آن اثبات می‌شود.
فرایند نوآوری یک فرآیند خطی نیست و اجزای آن تا حد زیادی همپوشانی دارند و بر هم تأثیرگذار هستند. بنابراین تجاری‌سازی و بازاریابی یک اختراع می‌تواند در مراحل اولیه توسعه آن (به طور مثال در طی مرحله تصور و تولید ایده) آغاز شود، هر چند به مخترع هیچ‌گاه توصیه نمی‌شود که تجاری‌سازی را از چنین مرحله‌ای و حداقل تا قبل از ارائه تقاضانامه پتنت آن آغاز کند. قیمت پیشنهادی – در صورت وجود – برای چنین مفهوم ابداعی صرف‌نظر از میزان ابتکار و بازار بالقوه آن خیلی پایین خواهد بود، زیرا هنوز نیاز هست که کارهای خیلی بیشتری صورت گیرد تا اختراع در عمل به کار گرفته شود و بتواند درآمد ایجاد کند.
در این مورد می‌توان به اختراع زیروگرافی یا (Xerography) که مبنای فنی فناوری ماشین‌های کپی است، اشاره کرد. بعد از این که این اختراع انجام شد، بیش از 10 سال تحقیق و توسعه و چند صد هزار دلار سرمایه‌گذاری در ایالات متحده انجام شد تا دستگاه کپی قابل عرضه به بازار تولید شود و سپس بازاریابی آن با استفاده یک شبکه توزیع گسترده انجام شد.
اشتباه رایج میان مخترعان این است که آن‌ها سعی می‌کنند اختراع خود را بفروشند، بدون این که گام‌های لازم را برای حداقل به دست آوردن حفاظت قانونی و تبدیل مفهوم ابداعی به چیزی ملموس‌تر مثل ارائه تقاضانامه پتنت و تولید نمونه اولیه قبل از تجاری‌سازی آن، بردارند.
راهبردهای تجاری‌سازی و بازاریابی (در بازارهای فناوری) تا حد زیادی به نوع اختراع و زمینه فناوری که اختراع بدان مرتبط است، بستگی دارد. بین اختراعی عام که زمینه تولید راحت آن وجود دارد با اختراعی در یک زمینه خاص و قابل تولید برای چند تولیدکننده محدود، تفاوت وجود خواهد داشت.
تجاری‌سازی و بازاریابی اختراعات فرآیند پیچیده‌ای است. در یک بازار به شدت رقابتی، برای موفقیت رویکرد و تخصص حرفه‌ای زیادی نیاز است. بنابراین به مخترعان توصیه می‌شود تا آن جا که مقدور است هنگام ورود به این فرآیند، از مساعدت‌های کارشناسان حرفه‌ای بهره جویند.

مطالب زیادی در ارتباط با راهبردها و تکنیک‌های تجاری‌سازی اختراعات وجود دارد اما باید تأکید کرد که در مورد نحوه تجاری‌سازی، هیچ قاعده ثابتی وجود ندارد.

از دیدگاه مالک اختراع، چند راه برای تجاری‌سازی اختراع وجود دارد:
• تولید و بازاریابی محصول بر اساس اختراع توسط مالکین (Start up business)
• سرمایه‌گذاری مشترک (Joint venture)
• لیسانس‌دهی (Licensing)
• فروش کامل حقوق پتنت (Outright sell یا patent assignment)
• ترکیبی از روش‌های فوق

در این مقاله، تجاری‌سازی پتنت یا اختراع به این صورت تعریف می‌شود: آخرین مرحله فرایند نوآوری به طوری که در طی آن به یکی از روش‌های «تولید و فروش محصول توسط مخترع» یا «لیسانس‌دهی» یا «فروش کامل حقوق پتنت» یا «سرمایه‌گذاری مشترک» یا «ترکیب روش‌های فوق»، پتنت برای مخترع درآمدزایی داشته باشد. در این تعریف، کسب درآمد برای مخترع محور اصلی است و تولید یا عدم تولید محصول هدف از اختراع نیست.

انتخاب یکی از روش‌های فوق به عوامل گوناگونی بستگی دارد که از این میان، اغلب تحلیل هزینه – سود سرنوشت‌ساز خواهد بود. درآمدی که یک اختراع ممکن است تولید کند مستقیماً به سرمایه‌ای که برای توسعه و بازاریابی آن صرف شده است، بستگی خواهد داشت. بر این مبنا:
• بیشترین سود برای مخترع زمانی خواهد بود که او تصمیم می‌گیرد شخصاً براساس اختراع، تولید را شروع کند. این رویکرد نیازمند بیشترین سرمایه‌گذاری و تأمین زیر‌ساخت خواهد بود.
• سود حاصل از اختراع زمانی کمتر خواهد بود که مخترع تصمیم به لیسانس‌دهی اختراع بگیرد یا حتی آن را در مرحله اولیه توسعه اختراع بفروشد.
هر اختراعی باید تجزیه و تحلیل شود و با لحاظ کردن ماهیت و ویژگی‌های اختراع، نیازمندی‌ها، شرایط و پتانسیل بازار، منابع موجود و سرانجام تمایل مخترع به همکاری در توسعه بیشتر اختراع، ارزیابی شود.

بیشترین سود برای مخترع زمانی خواهد بود که او تصمیم می‌گیرد شخصاً براساس اختراع، تولید را شروع کند. در حالی که لیسانس‌دهی اختراع یا حتی فروش اختراع در مراحل اولیه توسعه اختراع، سود کمتری را در پی دارد.

امروزه علاوه بر تولیدکنندگان فناوری (مخترعان، مراکز تحقیق و توسعه، دانشگاه‌ها) و استفاده‌کنندگان از فناوری (صنعت، جامعه کسب و کار و مصرف‌کنندگان)، کارآفرینان (Entrepreneur یعنی کارگزاران، بازاریاب‌ها و ایجادکنندگان بازار) نقش مهم و فزاینده‌ای را در تجاری‌سازی و انتقال فناوری ایفا می‌کنند.
مخترعان اغلب جستجو برای شرکا و تجاری‌سازی، اختراع‌شان را به کارگزاران تجاری‌سازی واگذار می‌کنند. قبل از چنین اقداماتی، مخترعان باید تا آن جا که ممکن است در زمینه فعالیت‌ها و تجربه این کارگزاران تجاری‌سازی از طریق منابع مستقل اطلاعات کسب کنند. واقعیت نشان می‌دهد که جهت موفقیت در تجاری‌سازی یا بازاریابی اختراعات، مخترع یا شرکتش نیاز به دسترسی به چند مورد از خدمات زیر یا همه آن‌ها خواهد داشت:
• ارزیابی فنی و فناورانه از اختراعات و پروژه‌های نوآورانه
• ارزیابی اقتصادی و مطالعات بازار (یعنی مطالعات امکان‌سنجی)
• کمک و مشاوره حقوقی
• ارتباط با استفاده‌کنندگان بالقوه
• تجربه در مذاکرات کسب و کار
• ایجاد ارتباط برای بسیج و جذب سرمایه
• کمک در به دست آوردن عناوین مالکیت صنعتی از قبیل پتنت کردن اختراعات یا ثبت علائم تجاری
• کمک و مشاوره در تولید نمونه‌های اولیه و غیره
در چندین کشور، انجمن مخترعان در زمینه جنبه‌های مختلف تجاری‌سازی اختراعات مانند طرح‌های کسب و کار، اطلاعات اقتصادی، قوانین و مقرراتی که بر تجاری‌سازی تأثیرگذارند، دستورالعمل‌ها و سایر موارد از جمله لیست و آدرس کارشناسان در زمینه‌های مختلف مانند وکلای پتنت و کارگزاران اختراع، به مخترعان خدمات ارائه می‌دهند.