روش های درآمدزایی از پتنت

همان‌طور که در مقالات قبلی اشاره شد، از یک منظر، تجاری‌سازی اختراع به صورت انتقال موفق یک ایده غیرملموس (intangible) به یک محصول یا فرآیند ملموس و ورود آن به بازار تعریف می‌شود. از طرف دیگر ممکن است تجاری‌سازی، آخرین مرحله فرآیند نوآوری و مرحله نهایی در تبدیل ایده به سرمایه و نهایتاً کسب منفعت تعریف شود. فرآیند تبدیل ایده به سرمایه می‌تواند بسیار پیچیده باشد و موفقیت نیز همیشه تضمین شده نیست. سرمایه‌گذاری کافی، تخصص بالا و اطلاعات بازار برای این مهم، مورد نیاز است. حفاظت از مالکیت فکری (ایده، اختراع) معمولاً برای موفقیت فرآیند نوآوری، یعنی تبدیل ایده و اختراع به محصول یا فرآیند تجاری، مورد نیاز است. پتنت در واقع انجام حفاظت قانونی از اختراع و جلوگیری از بهره‌برداری دیگران از آن اختراع است. به همین دلیل ممکن است مفهوم تجاری‌سازی پتنت مشابه مفهوم تجاری‌سازی اختراع، یعنی تبدیل اختراع پتنت شده به محصول یا فرآیند تجاری بیان شود. اما از آن‌جا که مخترع یا صاحب اختراع از راه‌هایی دیگری به جز تبدیل اختراع به محصول یا فرآیند می‌تواند منفعت تجاری و اقتصادی کسب کند، بنابراین بهتر است تجاری‌سازی پتنت به صورت هر نوع کسب درآمد از پتنت تعریف شود. بر اساس این دیدگاه چندین روش برای تجاری‌سازی پتنت یا درآمدزایی از پتنت وجود دارد. به صورت کلی می‌توان روش‌های درآمدزایی و بهره‌برداری از پتنت را به دو دسته 1- تجاری‌سازی مستقیم یا استفاده مستقیم (direct commercialization یا direct use یا direct exploitation) و 2- تجاری‌سازی غیرمستقیم (indirect commercialization) تقسیم‌بندی کرد. منظور از بهره‌برداری مستقیم، تبدیل اختراع پتنت شده به محصول یا فرآیند تجاری توسط مخترع و فروش آن است. به عبارت دیگر منظور از تجاری‌سازی مستقیم، استفاده خود مخترع یا صاحب اختراع از اختراع ثبت شده در قالب شرکت‌های موجود (established company) یا شرکت‌های نوپا (startup company) است. مزیت این روش، کسب بیشترین سود و کنترل مستقیم بر کیفیت و نوع بهره‌برداری است. در عین حال، این روش هزینه‌ها و ریسک بیشتری را تحمیل می‌کند. سایر روش‌های درآمدزایی از پتنت را می‌توان تجاری‌سازی یا بهره‌برداری غیرمستقیم پتنت نام‌گذاری کرد. از جمله روش‌های بهره‌برداری غیرمستقیم می‌توان لیسانس‌دهی (licensing)، فروش کامل حقوق پتنت (outright sell یا patent assignment)، سرمایه‌گذاری مشترک (Joint venture) و ترکیب روش‌های فوق را نام برد. روش غیرمستقیم هزینه و ریسک کمتری را تحمیل می‌کند و در عین حال کنترل کمتری وجود خواهد داشت. شایان ذکر است که طرح شکایت و دعوی حقوقی (Litigation) در برابر نقض پتنت (Infringement) توسط دیگران، می‌تواند درآمدزا باشد. طبق قانون، اگر پتنتی به صورت غیرمجاز و بدون مجوز مالک آن مورد بهره‌برداری قرار گیرد، صاحب اختراع می‌تواند از طریق شکایت به مراجع قضایی از فرد نقض‌کننده پتنت جریمه دریافت کند.
به عنوان جمع‌بندی می‌توان گفت منظور از تجاری‎سازی پتنت در این مقالات، هر نوع کسب درآمد، سود و ارزش اقتصادی – تجاری از پتنت است. با این تعریف، مفهوم درآمدزایی از پتنت یک مفهوم عام و گسترده است و تمام روش‌های درآمدزایی از پتنت را می‌تواند در بربگیرد. البته همان‌گونه که در مقالات قبلی ذکر شد، انتخاب یکی از روش‌های فوق به عوامل گوناگونی بستگی دارد که از این میان، اغلب تحلیل هزینه – سود سرنوشت‌ساز خواهد بود. در ادامه سه روش تولید و فروش محصول یا فرآیند اختراع توسط مالکین، لیسانس‌دهی پتنت و فروش کامل حقوق پتنت بیشتر تشریح خواهد شد.

منظور از تجاری‎سازی پتنت در این مقاله هر نوع کسب درآمد، سود و ارزش اقتصادی – تجاری از پتنت است.

2- تولید و فروش محصول یا فرآیند اختراع توسط مالکین

مهم‌ترین راه تجاری‌سازی پتنت، استفاده خود مخترع یا مالکین اختراع برای تولید محصول یا فرآیند مبتنی بر اختراع است. این مورد به دلایل ذیل می‌تواند اتفاق بیافتد:
• پتنت متعلق به یک شرکت تولیدکننده باشد.
• سرمایه لازم موجود باشد.
• شرکت‌های لیسانس‌گیرنده برای مالک اختراع جذاب نباشد.
• جذب لیسانس‌گیرنده دشوار باشد.
• ترغیب شرکت‌های لیسانس‌گیرنده به دریافت لیسانس محصول در صورت موفقیت تجارت شخصی.

3- لیسانس‌دهی پتنت

بعد از بهره‌برداری خود مالکین از پتنت، لیسانس‌دهی شاید محتمل‌ترین و بنابراین متداول‌ترین راه تجاری‌سازی پتنت باشد. لیسانس‌دهی زمانی اتفاق می‌افتد که مالک اختراع به عنوان لیسانس‌دهنده (licensor) از طریق موافقت‌نامه‌های لیسانس‌دهی، حقوق بهره‌برداری از یک پتنت را به فرد دیگر به عنوان لیسانس‌گیرنده (licensee) واگذار می‌کند. در این موافقت‌نامه‌ها، لیسانس‌دهنده نوعاً از طریق دریافت حق امتیاز (Royalty) یا شراکت در سهام شرکت یا سایر روش‌ها منتفع می‌شود.
لیسانس‌دهی یک وسیله قوی و منعطف برای ایجاد شراکت است که اختراع را از کارگاه تاریک مخترع بیرون می‌آورد و به روشنایی بازار وارد می‌کند. به بیان ساده، لیسانس‌دهی انعقاد قرارداد اجاره بین مالک (لیسانس‌دهنده) و مستأجر (لیسانس‌گیرنده) است که در قبال دریافت اجرت، مجوز استفاده از ملک به مستأجر اعطا می‎شود. با این حال، به جای اجاره یک چیز ملموس مانند ماشین یا خانه، لیسانس مربوط به دارایی‌های نا‌ملموس (شامل حقوق IP) می‌شود، یعنی چیزی که آفرینش ذهن است مانند فرمول‌ها، طرح‎ها، فرآیند‌ها، نرم‌افزار یا کارهای ادبی و هنری که به وسیله پتنت، علائم تجاری، حق کپی یا اسرار تجاری محافظت می‌شود. به عبارت دیگر، تقریباً هر چیزی که حق مالکیت قابل حفاظت داشته باشد، قابل لیسانس‌دهی است. این حقوق IP می‌تواند به طور قانونی به وسیله پتنت، علائم تجاری، حقوق کپی رایت و رازهای تجاری حفاطت شوند. لیسانس‌دهی به یک فرد اجازه می‌دهد تا از حقوق قانونی IP حفاظت شده شخص دیگر، تحت شرایط و ضوابط مشخص شده در قرارداد لیسانس استفاده کند.

تقریباً هر چیزی که حق مالکیت قابل حفاظت داشته باشد، قابل لیسانس‌دهی است اما اغلب از تکنولوژی به عنوان چیزی که قابل لیسانس‌دهی است، صحبت می‌شود.

بر خلاف دارایی‌های ملموس، حقوق IP می‌تواند به چندین مشتری در جاهای مختلف و در یک زمان لیسانس‌دهی شود. به عبارت دیگر لیسانس‌دهی می‌تواند انحصاری (exclusive licensees) یا غیرانحصاری (non-exclusive licensees) باشد. به هرحال اجاره/لیسانس در محدوده زمانی مشخص و تحت شرایط و ضوابط تعیین شده در قرارداد انعقاد شده بین دو طرف، انجام و اجرا می‌شود. این قراردادها همچنین نحوه استفاده از IP را تعیین می‎کند تا این اطمینان حاصل شود که لیسانس‌گیرنده فقط به ازای سود حاصل از استفاده، پول پرداخت می‌کند و لیسانس‌دهنده هم سهم عادلانه‌ای از درآمد دریافت می‌کند. به وسیله همین حقوق و حق الزحمه (compensation) است که مخترعین قادر به انجام تحقیق و توسعه‌های بعدی هستند به طوری که چرخه اختراع دائمی می‌شود. بنابراین دانستن اصول لیسانس‌دهی دارایی‌های فکری (IP) برای هر کسی که در فضای رقابتی و گذرای کسب و کار امروز فعالیت می‌کند، ضروری است.

4- فروش کامل حقوق پتنت

فروش یا واگذاری پتنت به فرد دیگر از جمله راه‌های درآمدزایی از پتنت است که ممکن است طبق تعریف، تبدیل به محصول یا فرآیند توسط مالک پتنت، جز تجاری‌سازی به حساب نیاید. مخترع یا مالک اختراع می‌تواند به طور قانونی و به ازای دریافت پول، پتنت خود را به شخص دیگری واگذار کند. این پتنت ممکن است هرگز توسط خریدار برای تولید محصول یا فرآیند مورد بهره‌برداری قرار نگیرد. خریدار ممکن است این پتنت را برای اهداف استراتژیک مثلاً جلوگیری رقبا از استفاده از این اختراع و حفظ موقعیت رقابتی یا پیشگیری از شکایت نقض پتنت دیگران (Defensive patent) خریداری کند. بنابراین در این‌جا بدون این‌که این اختراع پتنت شده به یک محصول یا فناوری تبدیل شود، برای مخترع یا مالک آن درآمدزایی خواهد داشت.
بنابراین یک راه دیگر درآمدزایی از پتنت، فروش یا واگذاری کامل پتنت به شخص دیگر است. واگذاری شامل فروش و انتقال مالکیت پتنت توسط مالک پتنت به عنوان واگذارکننده (assignor) به خریدار به عنوان انتقال‌گیرنده (assignee) است. این انتقال مالکیت دائم و غیرقابل فسخ است.
دلایل زیادی برای فروش پتنت وجود دارد. فروشنده ممکن است یک برنامه تحقیق و توسعه (R&D) را در یک محصول، یا فعالیت در یک صنعت مشخص یا یک محصول را شروع و سپس متوقف کرده باشد. برای مثال زمانی که زیمنس از تجارت تلفن‌های موبایل خارج شد بیش از 1000 پتنت را به BenQ فروخت. همچنین فروشنده ممکن است به دنبال فروش پتنت‌های غیرضروری باشد. فروشنده ممکن است ورشکسته شده باشد اما پتنت‌های ارزشمندی داشته باشد. یا فروشنده ممکن است پتنت‌هایی را داشته باشد که مرتبط با کسب و کار اصلی او نباشد. علاوه بر این، فروشندگان ممکن است برای انجام لیسانس‌دهی مردد باشند و به جای آن ترجیح دهند پتنت‌ها را به طور کامل بفروشند و نخواهند درگیر مشکلات و سختی‌های برنامه لیسانس‌دهی شوند.
شایان ذکر است – همان‌طور که در مقالات قبلی تصریح شد – پتنت حقی است که از بهره‌برداری دیگران از یک اختراع منحصر به فرد ممانعت می‌کند، بنابراین وقتی پتنتی را می‌فروشید، شما حق استفاده از فناوری را نمی‌فروشید بلکه در واقع شما حقی را می‌فروشید که دیگران را از بهره‌برداری از فناوری پتنت شده محروم می‌کند. درک این موضوع سردرگمی پیرامون فروش پتنت را کاهش می‎دهد.

با فروش پتنت حقی فروخته می‌شود که دیگران را از بهره‌برداری از فناوری پتنت شده محروم می‌کند. درک این موضوع سردرگمی پیرامون فروش پتننت را کاهش می‎دهد.

5- لیسانس‌دهی یا واگذاری پتنت؟

با توجه به مطالب ذکر شده، به جز بهره‌برداری خود مالکین از پتنت، لیسانس‌دهی شاید محتمل‌ترین و بنابراین متداول‌ترین راه تجاری‌سازی پتنت باشد. اما برخی اوقات واگذاری پتنت می‌تواند مسیری برای تجاری‌سازی باشد که نه تنها تعهدی برای فروشنده ندارد بلکه در حقیقت بسته به موقعیت ممکن است مطلوب‌ترین و حتی یک راه ضروری باشد.
در هر موقعیت، اقتضا یا عدم اقتضا لیسانس‌دهی یا واگذاری باید مورد توجه قرار گیرد. آن‌چه در این‌جا مورد تأکید است واگذاری یا لیسانس‌دهی به عنوان راه‌های تجاری‌سازی است. هیچ‌یک از این دو نباید به عنوان مسیر تجاری‌سازی به‌صورت اتوماتیک در نظر گرفته شود. بسته به نیاز‌ها و انتظارات مالکین پتنت و شخصی که معامله به او پیشنهاد شده، هر یک از روش‌های لیسانس‌دهی یا واگذاری ممکن است روش بهتر و درآمد‌زاتری نسبت به دیگری باشد.
فاکتورهایی که ممکن است انتخاب لیسانس یا واگذاری را برای یک موقعیت خاص تحت تأثیر قرار دهند، در ادامه اشاره شده است.

بسته به شرایط، لیسانس‌دهی یا فروش ممکن است راه بهتر و درآمدزاتری برای پتنت باشد.

همان‌طور که ذکر شد لیسانس‌دهی زمانی اتفاق می‌افتد که لیسانس‌دهنده حقوق بهره‎برداری از یک پتنت را به لیسانس‎گیرنده واگذار می‌کند. لیسانس‌دهی یک قرارداد قانونی است و بنابراین همراه با تعهدات عملکرد مربوط به آن است. عدم پایبندی به تعهدات ممکن است منجر به ابطال لیسانس شود. به عبارت بهتر، لیسانس قابل فسخ است.
در مقابل، واگذاری غیرقابل فسخ است. واگذاری شامل فروش و انتقال مالکیت پتنت به وسیله واگذارکننده به انتقال گیرنده است. این انتقال مالکیت دائم و غیرقابل فسخ است. اگر استراتژی درآمد حق امتیاز باشد، لیسانس معمول‌تر بوده و محتاطانه‌ترین راه تجاری‌سازی است. حق امتیاز معمولاً برای کل دوره اعتبار پتنت پرداخت می‌شود. واگذاری ممکن است زمانی که صاحب پتنت ترجیح می‌دهد کل قیمت را یک‌جا دریافت کند، مناسب‌تر باشد.