ارزش پتنت و روش های ارزش گذاری پتنت

پتنت یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها برای ارزیابی رقابت سیستم‌های نوآوری در سطح جهانی، منطقه‌ای یا ملی است. پتنت منعکس‌کننده مشخصات فناوری‌های حاضر و آینده نزدیک و همین طور شاخص فعالیت‌های اقتصادی آینده نیز هست. رشد ناگهانی ارسال تقاضانامه‌های پتنت به ادارات ثبت پتنت اصلی (اروپا، آمریکا و ژاپن) و جدید (کره و چین) از اوایل دهه 1990، نگرانی‌هایی را پیرامون ارزش این تقاضانامه‌ها به وجود آورد. این نگرانی‌ها زمانی بیشتر مورد توجه قرار گرفت که بودجه بخش‌های تحقیق و توسعه (R&D) متناسب با میزان رشد تعداد تقاضانامه افزایش نیافته بود. محققین پیشنهادات متفاوتی برای توضیح این شکاف و ناهمخوانی بین هزینه‌های تحقیق و توسعه و تعداد تقاضانامه‌های پتنت ارائه دادند. این پیشنهادات از افزایش بهره‌وری بخش‌های R&D، تغییر سیستم پتنت تا استفاده راهبردی شرکت‌های بزرگ از پتنت متغییر بود. هرچند رشد ناگهانی تقاضانامه‌های پتنت به مرور از بین رفت و تعادل بین هزینه‎های تحقیقاتی و تقاضانامه‌های پتنت به وجود آمد اما مسأله وجود تعداد بالای پتنت‌های بی ارزش یا حداقل کم ارزش همچنان پابرجاست. این واقعیت با افزایش شکایت بررسی‌کننده‌های اختراعات (examiners) در ادارات ثبت پتنت از تعداد تقاضانامه‌های پتنت‌های بدیهی یا کم ارزش، تأیید می‌شود. مطالعات اقتصادی در حوزه پتنت نیز به این موضوع توجه کرده و ارزش تقاضانامه‌های پتنت و به ویژه پتنت‌های گرنت شده را آنالیز کرده‌اند. یکی از مهم‌ترین یافته‌های این بررسی‌ها، وجود تفاوت فاحش بین تعداد پتنت‌های خیلی با ارزش و پتنت‌های با ارزش اقتصادی پایین است که نشان می‌دهد اکثریت پتنت‌ها کم ارزش هستند؛ در حالی که تعداد پتنت‌های خیلی با ارزش، کم است؛ به طوری که نیاز به شاخص‌ها و روش‌هایی برای تشخیص ارزش پتنت ملموس است.

رشد ناگهانی تقاضانامه‌های پتنت از اوایل 1990 نگرانی‌های زیادی پیرامون افزایش تعداد پتنت‌های کم ارزش به وجود آورده و نیاز به شاخص‌ها و روش‌هایی برای تشخیص ارزش پتنت ایجاد شده است.

2- ارزش پتنت

ارزش پتنت از دیدگاه مخترع و جامعه متفاوت است. برای مخترع، پتنت از این نظر که قوانین، مزایای اقتصادی انحصاری را به مخترعین اعطا می‌کند، ارزشمند است و برای جامعه ارزش پتنت سود بردن از مزایای توسعه علم و فناوری است.
در واقع فراهم کردن انگیزه اقتصادی برای فعالیت‌های نوآورانه، دلیلی است که جامعه این حق انحصاری را به مخترع اعطا می‌کند. علاوه بر ارزش اقتصادی، ارزش فناورانه پتنت نیز هم برای مخترعین و هم برای دیگران مورد توجه است. به عبارت دیگر، توسعه و تجمیع چند فناوری در کنار هم می‌تواند باعث تولد فناوری های جدید دیگر شود و همچنین افشا یک فناوری در اسناد پتنت ممکن است باعث کمک آن به توسعه سایر فناوری‌ها شود یا به اشخاص دیگر در توسعه فناوری کمک کند.
بعد سوم ارزش پتنت به غیر از ارزش اقتصادی و فناورانه، مزایای راهبردی (استراتژیک) آن برای مالکان است. این بعد از پتنت، یک پدیده جدید و رو به افزایش در دوره کنونی پتنت است. ارزش راهبردی پتنت شامل جلوگیری یا کاهش ظرفیت نوآورانه رقبا، کاهش خطر دعوی قضایی محتمل در آینده، استفاده از پتنت به عنوان ابزاری برای چانه‌زنی در معاملات لیسانس‌دهی متقابل و دسترسی به بازارهای مالی می‌شود. ارزش استراتژیک، ارزشی پنهان است یعنی این بعد از ارزش پتنت‌ها در گزارش مالی شرکت‌ها قابل مشاهده نیست.

3- ارزش اقتصادی پتنت

با گذر اقتصاد آمریکا از اقتصاد تولید بنیان (manufacturing-based economy) به یک اقتصاد دانش بنیان، اهمیت و ارزش دارایی‌های فکری برای کسب و کار و مخترعین آمریکا افزایش یافته است. برآوردها نشان داده است که بیش از نیمی از ارزش شرکت‌های بزرگ بر پایه دارایی‌های ناملموس (Intangible property) است. پتنت به واسطه حقوق انحصاری که برای صاحبان آن فرآهم می‌کند، مهم‌ترین بخش دارایی‌های ناملموس را تشکیل می‌دهد. در نتیجه افزایش قدرت اقتصادی پتنت، برخی از مخترعین و شرکت‌ها به آن به عنوان دارایی اقتصادی نگاه می‌کنند و به دنبال منفعت بردن از آن از طریق خرید و فروش پتنت و پول درآوردن از آن با روش‌های مختلف هستند.
این جنبش درآمدزایی از پتنت موجب ایجاد یک بازار رو به رشد ثانویه برای پتنت شده است. هر چند این بازار هنوز در مرحله اولیه خود است اما مجله اکونومیست در سال 2009 تخمین زده است که این بازار سالانه 20 تا 30 درصد رشد داشته باشد. علی‌رغم این رشد مناسب، هنوز یک مانع جدی تحت عنوان نحوه ارزش‌گذاری پتنت وجود دارد.

ارزش اقتصادی پتنت مربوط به مزایا و سود اقتصادی است که پتنت می‌تواند برای مالکان آن داشته باشد، یعنی پتنت یک دارایی اقتصادی محسوب می‌شود که می‌تواند درآمدزا باشد.

ارزش پتنت تنها به وسیله شاخصه‌های موجود در یک پتنت تعیین نمی‌شود بلکه عوامل متفاوتی مانند فناوری موضوع پتنت، شرکت‌های رقیب و بازار نیز تعیین‌کننده ارزش پتنت است. بنابراین به سختی می‌توان تنها با اکتفا به اطلاعات موجود در اسناد تک پتنت‌ها، ارزش اقتصادی و تجاری پتنت‌های منفرد را تخمین زد. علاوه بر این، مزایای اقتصادی محصول فناوری به سختی می‌تواند با یک تک پتنت تعیین شود، زیرا این محصول معمولاً نتیجه چندین فناوری است که اغلب به وسیله چندین پتنت حفاظت می‌شود.

ارزش اقتصادی پتنت تنها به وسیله اطلاعات موجود در یک پتنت تعیین نمی‌شود بلکه عوامل متفاوتی مانند فناوری موضوع پتنت، شرکت‌های رقیب و بازار نیز تعیین‌کننده ارزش پتنت است.

1-3- روش‌ها و شاخص‌های ارزش‌گذاری اقتصادی پتنت

در حال حاضر، هیچ تکنیک جامع، استاندارد و مورد توافقی برای ارزش‌گذاری پتنت وجود ندارد. بنابراین علی‌رغم این واقعیت که معاملات پتنت انجام می‌شود، اما این بازار همچنان با ابهام در مورد ارزش واقعی پتنت مورد معامله روبه‌رو است. کارشناسان تکنیک‌های ارزش‌گذاری متفاوتی پیشنهاد کرده‌اند اما مسلماً پیشرفته‌ترین روش‌ها نیز قادر به در نظر گرفتن تمامی پارامترهای تأثیرگذار بر قیمت پتنت نیستند. بنابراین باید به این نکته توجه کرد که هر روش ارزش‌گذاری تنها یک نقطه شروع یا یک کمک برای تصمیم‌سازی مناسب‌تر است.
دسته‌بندی روش‌های ارزش‌گذاری پتنت در منابع مختلف، متفاوت است. در یک دسته‌بندی نسبتاً کامل می‌توان روش‌های ارزش‎گذاری پتنت را به دو دسته روش‌های کیفی و کمی تقسیم‌بندی کرد به طوری که به روش‌های کمی به عنوان روش‎های کاربردی‌تر در سطح عمیق‌تری پرداخته شده است. در این دسته‌بندی، روش‌های کمی به دو دسته روش‎های پولی و غیرپولی تقسیم‌بندی می‌شود. روش‌های پولی شامل روش‌های هزینه محور، بازار محور، درآمد محور و روش‌های مبتنی بر گزینه‌های واقعی است. روش‌های غیرپولی بر اساس شاخص‌های قابل استخراج از پتنت تعریف شده و به کار گرفته می‌شوند. در این مقاله، مجال تشریح کامل این روش‌ها وجود ندارد؛ اما به طور خلاصه می‌توان گفت در روش‌های هزینه محور، قیمت پتنت بر اساس میزان هزینه صرف شده برای توسعه دانش فنی و همچنین هزینه‌های ثبت اختراع مورد نظر تخمین زده می‌شود. این روش‌ها سریع و کم‌هزینه هستند اما از دقت پایینی برخوردارند. در روش‌های بازار محور، قیمت پتنت بر اساس معاملات مشابه انجام شده در بازار تخمین زده می‌شود. این روش‌ها مانند روش هزینه محور روش ساده‌ای به شمار می‌رود. به هر حال این روش‌ها نسبت به روش‌های هزینه محور، دقیق‌تر بوده اما هزینه‌برتر و طولانی‌تر هستند. در روش‌های درآمد محور، قیمت پتنت بر اساس درآمد مورد انتظار حاصل از آن پیش‌بینی می‌شود. این روش نسبت به روش‌های هزینه محور و بازار محور، دقیق‌تر و قابل اعتمادتر بوده اما هزینه‌برتر و طولانی‌تر است. روش‌های مبتنی بر گزینه‌های واقعی، روش‌های مالی پیچیده و دقیقی هستند که می‌توانند برای ارزش‌گذاری پتنت مورد استفاده قرار گیرند. اما به طور کلی معمولاً سه روش هزینه محور، بازار محور و درآمد محور که سریع‌تر و آسان‌تر هستند، مورد استفاده قرار می‌گیرند. در روش‌های مبتنی بر شاخص‌های پتنت، معمولاً شاخص‌های یکسانی مورد استفاده قرار می‌گیرند که از اطلاعات پتنت قابل استخراج هستند. در واقع با استفاده از این شاخص‌ها و کمی‌سازی آن‌ها ارزش پتنت تعیین می‌شود. در مقالات بعدی، این شاخص‌ها و چگونگی تأثیر آن‌ها بر ارزش پتنت به طور مفصل بررسی می‌شود.
به عنوان جمع‌بندی می‌توان گفت در میان روش‌های ارزش‌گذاری پتنت، روش‌های هزینه محور، بازار محور، درآمد محور و شاخص‌های پتنت به دست آمده از خود پتنت، روش‌های کاربردی‌تر و عملی‌تری هستند.

در میان روش‌های ارزش‌گذاری پتنت، روش‌های هزینه محور، بازار محور، درآمد محور و شاخص‌های پتنت، روش‌های کاربردی‌تر و عملی‌تری هستند.

4- ارزش فناورانه پتنت

ارزش فناورانه (اهمیت یا کیفیت فناوری) پتنت به طور معمول با میزان مشارکتی که آن پتنت در توسعه فناوری‌های پیشرفته آینده دارد، اندازه‌گیری می‌شود. تعداد ارجاعات پتنت (Patent citations) به طور گسترده به عنوان شاخصی از اهمیت فناورانه به کار می‌رود. اعتبار این تفسیر به وسیله چندین مطالعه که به بررسی ارتباط متقابل بین تعداد ارجاعات انجام شده به یک پتنت (forward citations) و ارزیابی کارشناسی و اهمیت آن فناوری پرداخته‌اند، اثبات شده است. مطالعات نشان داده است تعداد پتنت‌های فایل شده توسط شرکت‌ها و متوسط ارجاعات انجام شده به آن پتنت‌ها به طور معنی‌داری با توسعه محصولات جدید در آن شرکت‌ها در ارتباط است.

ارزش فناورانه پتنت با میزان مشارکت آن پتنت در توسعه فناوری‌های پیشرفته آینده تعیین می‌شود.

5- ارزش راهبردی پتنت

به جز ارزش اقتصادی و ارزش فناورانه، پتنت ممکن است مزایای استراتژیک هم داشته باشد. هدف اولیه سیستم پتنت فراهم کردن یک حفاظت موقت و محدود برای دانش و فناوری بود اما هم اکنون شرکت‌ها از پتنت برای اهداف استراتژیک نیز استفاده می‌کنند. به عبارت دیگر، هر چند شاید از ابتدا هدف از ایجاد سیستم پتنت استفاده از مزایای استراتژیک نبوده است اما اکنون به وضوح می‌توان مشاهده کرد که سیستم پتنت، امکان استفاده از پتنت برای اهداف استراتژیک را فراهم کرده است. ارزش استراتژیک شامل جلوگیری از توسعه رقبا، دسترسی آسان‌تر به بازار‌های مالی و پیشگیری از انتشار فناوری‌های کلیدی است که منجر به افزایش درآمد از طریق لیسانس‌دهی می‌شود.
ارزش استراتژیک فقط جنبه‌های مالی مانند دسترسی آسان‌تر به بازار مالی، درآمد لیسانس‌دهی و شبیه آن را پوشش نمی‌دهد بلکه شامل جنبه‌های غیرمستقیم دیگر مانند افزایش انگیزه کارمندان (motivation of employees) و ایجاد قدرت در بین نیروهای شرکت نیز هست. به طور کلی، سبد پتنت یک شرکت خود به عنوان مانعی بزرگ برای بازداشتن و ترساندن رقبای بالقوه از ورود به بازار یا تثبیت خود است.
گرچه اندازه‌گیری ارزش استراتژیک پتنت مشکل است اما آنالیز اطلاعات می‌تواند برآوردی از این نوع ارزش فراهم کند. به طور مثال پتنت‌های بازدارنده (blocking patents) اگرچه هیچ ارزش مستقیم فناوری یا اقتصادی ندارد ولی به طور غیرستقیم تضمین‌کننده منافع یک شرکت هستند.

ارزش راهبردی پتنت مربوط به مزایای راهبردی است که پتنت می‌تواند برای شرکت‌ها ایجاد کند، مانند جلوگیری از توسعه رقبا، دسترسی آسان‌تر به بازارهای مالی، پیشگیری از انتشار فناوری‌های کلیدی و افزایش درآمد لیسانس‌دهی