قوانین و معاهدات بین المللی و داخلی در زمینه حقوق مالکیت فکری

از دو قرن پیش تمایل کشورها برای متحدالشکل کردن قوانین داخلی و بین‌المللی در زمینه حمایت از مقولات مربوط به مالکیت فکری افزایش یافت و این مسأله را می‌توان نتیجه شکست نمایشگاه بین‎الملی اختراعات و ابداعات وین 1873 دانست؛ به علت عدم حمایت کافی از اختراعات خارجی ارائه شده در نمایشگاه، مهمانان خارجی تمایل به نمایش محصولات خود نشان ندادند و با وجودی که اغلب کشورها تمایل بسیاری برای انتقال فناوری‎های جدید داشتند، عملاً نمایشگاه اختراعات وین با شکست مواجه شد. به دنبال کنگره‎ای که در پی نمایشگاه در وین برگزار شد، کنگره دیگری در پاریس در 1878 برگزار شد و پیش‎نویسی تهیه شد که پیشنهاد کرد اتحادیه‎های بین‎المللی برای حمایت از مالکیت صنعتی تشکیل شود، این پیشنهاد به همراه تعدادی دعوت‌نامه از سوی دولت فرانسه برای کشورهای شرکت‌کننده در کنگره پاریس ارسال شد، در سال 1883 کنفرانس دیگری در پاریس برگزار شد که منجر به پذیرش نهایی و امضای کنوانسیون پاریس شد و این سرآغاز تدوین مقررات بین‎المللی در حوزه مالکیت فکری شد. مقررات و قواعد بین‎المللی تنها برای کشورهایی الزام‎آور است که به این کنوانسیون‎ها پیوسته‎اند. در ادامه به عناوین و زمان ایجاد معاهدات بین‎المللی مرتبط با مالکیت فکری به تفکیک اشاره شده است که برخی از مهم‌ترین و مؤثرترین آن‎ها تشریح می‎شوند:

1-1- کنوانسیون‎هایی که برای حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری ایجاد شده‎اند

1-1-1- کنوانسیون برن

کنوانسیون برن (Bern Convention) برای حمایت از آثار ادبی و هنری در سال 1886 در برن سوئیس ایجاد شد و هدف آن ارائه استانداردهای حمایت از آثار ادبی و هنری است. در مورد آثار، حمایت باید شامل هرگونه محصول ادبی، علمی و هنری صرف نظر از شکل یا نحوه ارائه آن باشد. بر اساس کنوانسیون برن حقوق زیر از حقوق انحصاری مؤلف هستند: حق ترجمه، اقتباس و تنظیم اثر، اجرای عمومی، قرائت عمومی، عرضه عمومی، پخش رادیو تلویزیونی، حق تکثیر و حق استفاده از اثر برای تولید یک اثر سمعی بصری.
مدت حمایت از آثار بر اساس این کنوانسیون نیز به این ترتیب است که تا 50 سال بعد از مرگ مؤلف اثر مورد حمایت قرار دارد و برای آثاری که پدیدآورنده آن مشخص نیست، 50 سال از در معرض دسترس عموم قرار گرفتن است. برای آثار عکاسی و هنرهای کاربردی این مدت 25 است. ایران تاکنون به این کنوانسیون نپیوسته است.

2-1-1- کنوانسیون رم

کنوانسیون رم (Rom Convention) برای حمایت از اجراکنندگان، تولیدکنندگان آثار صوتی و سازمان‌های پخش رادیو تلویزیونی در سال 1961 منعقد شد. هدف این کنوانسیون، حمایت از آثار و برنامه‎های اجراکنندگان، تولیدکنندگان آثار صوتی و سازمان‎های پخش رادیو تلویزیونی است. این کنوانسیون یک دوره 20 ساله حمایت را برای افراد فوق نسبت به ضبط، اجرا و پخش رادیو تلویزیونی ارائه می‎کند و صرفاً کشورهایی می‎توانند در این کنوانسیون عضو شوند که پیش از این به کنوانسیون برن پیوسته باشند.

2-1- کنوانسیون‎هایی که برای حمایت از حقوق مالکیت صنعتی ایجاد شده‎اند

1-2-1- کنوانسیون پاریس

کنوانسیون پاریس (Paris Convention) در حوزه مالکیت صنعتی و در سال 1883 توسط یازده کشور پیشرفته آن زمان در پاریس به امضا و توافق کشورها رسید. هم اکنون این کنوانسیون بیش از 180 عضو دارد که ایران هم در سال 1337 مفاد این کنوانسیون را پذیرفت. این کنوانسیون به اکثر مصادیق مالکیت صنعتی از جمله حق اختراع، علایم تجاری، طرح‌های صنعتی، مدل‎های مصرفی و نشان مبدأ جغرافیایی مربوط می‎شود. هدف کنوانسیون پاریس ایجاد نظامی برای مخترعین است تا بتواند از اختراع آن‌ها در سطح بین‎المللی حمایت کند. در مفاد این کنوانسیون اشاره دارد که بر طبق «اصل رفتار ملی»، در ثبت مالکیت فکری و نیز اقامه دعوا هیچ تفاوتی بین شهروندان کشورهای عضو وجود نداشته و در دادگاه‌ها برخورد یکسانی بین مخترعین کشورهای عضو به عمل خواهد آمد.
کنوانسیون پاریس در سال 1883 منعقد شد و بعداً در بروکسل (1900)، واشنگتن (1911)، لاهه (1925)، لندن (1934)، لیسبون (1958) و استکهلم (1967) مورد بازنگری قرار گرفت. کنوانسیون پاریس در سال 1979 اصلاح شد.

2-2-1- معاهده همکاری ثبت اختراع

با توجه به «اصل قلمروی سرزمینی» بودن در ثبت اختراعات، مخترع بایستی اختراعات خود را در کشورهایی که در آن مشتری یا رقیب جدی وجود دارد، ثبت کند. از این‌رو با ثبت اختراع در یک کشور، آن اختراع فقط در کشور محل ثبت مورد حمایت قرار گرفته و در دیگر کشورها هیچ تضمینی برای عدم کپی‌برداری از آن وجود ندارد. در این بین، معاهده همکاری ثبت اختراع (Patent Cooperation Treaty or PCT) این امکان را برای مخترع کشورهای عضو فراهم می‌آورد که درخواست فقط یک اظهارنامه یا تقاضانامه «بین‎المللی»، با یک زبان مشترک و به طور هم‎زمان برای تشکیل پرونده ثبت اختراع در تعداد زیادی از کشورها اقدام کند. لازم به ذکر است که حق تقدم مخترع بر اساس این معاهده 30 ماه بوده و مخترع در این فاصله به خوبی می‌تواند در اقدامات بازاریابی اختراع خود تلاش کند. این معاهده در سال 1970 منعقد شد و در سال‎های 1979 و 1984 اصلاح شد و هم اکنون 145 کشور عضو این معاهده هستند. همچنین ایران در چند سال اخیر عضویت معاهده را پذیرفته است ولی به دلیل آماده نبودن زیرساخت‎ها و بسترهای اجرایی آن، هنوز اجرایی نشده است.

3-2-1- موافقت‎نامه جنبه‎های تجاری حقوق مالکیت فکری (تریپس)

از دهه 1970، با توجه به نقایص کنوانسیون‎ها و موافقت‏‌نامه‎های قبلی و عدم وجود یک ساز و کار اجرایی مؤثر در آن‎ها باعث مطرح شدن حقوق مالکیت فکری از سوی کشورهای توسعه یافته در مذاکرات دور اروگوئه در قالب موافقت‎نامه عمومی تعرفه و تجارت «گات» شد که سر انجام به تصویب «موافقت‌نامه جنبه‎های تجاری مالکیت فکری»، تریپس (Trips) منجر گردید. اجرای این موافقت‌نامه از سال 1995 آغاز شده است.
موافقت‌نامه جنبه‎های تجاری مالکیت فکری (تریپس) یکی از اجزای تفکیک‌ناپذیر سند نهایی دور اروگوئه (Uruguay Round) و یکی از سه رکن موافقت‎نامه‎های سازمان جهانی تجارت (WTO) (شامل موافقت‎نامه‌های مربوط به تجارت کالا، خدمات و مالکیت فکری) است. این موافقت‌نامه جامع‎ترین سند بین‎المللی در مورد حقوق مالکیت فکری است و حوزه‌هایی مثل حق مؤلف (کپی رایت) و حقوق جانبی، علایم تجاری، علایم جغرافیایی، طرح‌های صنعتی، حق اختراع، طرح‌های ساخت مدارهای یکپارچه و اسرار تجاری را دربر می‎گیرد.

4-2-1- دیگر معاهدات بین‎المللی در حوزه حمایت از مالکیت صنعتی

دیگر معاهدات بین‎المللی در حمایت از مالکیت صنعتی عبارتند از: موافقت‎نامه مادرید برای مقابله با علائم مبدأ تقلبی یا گمراه‎کننده در مورد کالاها (1891)، موافقت‎نامه مادرید درباره ثبت بین‎المللی علایم (1891)، موافقت‎نامه لاهه درباره سپرده‎گذاری بین‎المللی طرح‎های صنعتی (1925)، موافقت‎نامه لیسبون برای حمایت از علائم منبع و ثبت بین‎المللی آن‎ها (1958)، موافقت‎نامه نیس درباره طبقه‎بندی بین‎المللی کالاها و خدمات برای ثبت علائم (1957)، موافقت‎نامه لوکارنو درباره طبقه‎بندی بین‎المللی طرح‎های صنعتی (1968)، موافقت‎نامه وین درباره طبقه‎بندی بین‎المللی عناصر تصویری علائم (1973)، معاهده قانون علائم تجاری (TLT) (1994)، موافقت‎نامه استراسبورگ درباره طبقه‎بندی بین‎المللی حق اختراع (1971)، معاهده بوداپست درباره شناسایی بین‎المللی سپرده‎گذاری میکروارگانیسم‌ها در رابطه با حق اختراع (1977).

2- وضعیت قوانین و مقررات مالکیت فکری در ایران

در قانون‎گذاری داخلی در ایران، اولین قانون مربوط به مالکیت صنعتی در سال 1304 تصویب شد، در سال 1310 قانون مربوط به ثبت علائم و اختراعات در 51 ماده به تصویب مجلس وقت رسید. قانون ثبت اختراعات، علائم تجاری و طرح‌های صنعتی در آخرین روزهای سال 1386 از تصویب مجلس شورای اسلامی گذشت و بعد از پنج سال اجرای آزمایشی در شرف بازنگری قرار گرفت، مهجورترین حق از میان حقوق مالکیت فکر ی در ایران مربوط به حقوق مالکیت ادبی و هنری است؛ در سال 1346 وزارت فرهنگ و هنر وقت لایحه حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان را تهیه و در آبان ماه 1347 تقدیم مجلس کرد که در سال 1348 به تصویب شورای ملی رسید. این قانون از هر جهت جدید و مترقی بود.
قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‎افزارهای رایانه‎ای، در سال 1379 توسط مجلس به تصویب رسید، که حقوق پدیدآورندگان به مدت 30 سال حمایت می‌شود. در سال 1383 هم مجلس شورای اسلامی قانون مربوط به حمایت از نشانه‎های جغرافیایی را تصویب کرد.
در عرصه بین‎المللی، ایران در سال 1337 به کنوانسیون پاریس برای حمایت از مالکیت صنعتی پیوست و در سال 1377 آخرین اصلاحات آن را پذیرفت، در سال 1380 اساس‌نامه سازمان جهانی مالکیت فکری را پذیرفت و عضو این سازمان شد، در سال 1382 به موافقت‌نامه و پروتکل مادرید در رابطه با ثبت بین‎المللی علائم تجاری و در سال 1383 موافقت‎نامه مادرید در مورد جلوگیری از نصب نشانه‌های منبع غیرواقعی یا گمراه‌کننده بر روی کالا و همچنین موافقت‎نامه لیسبون در مورد حمایت از اسامی مبدأ و ثبت بین‎المللی آن‎ها ملحق شد. به صورت خلاصه تاریخ‎نگار مالکیت فکری در ایران به شرح ذیل است:

1304- تدوین قانون مالکیت علائم و تصویب قانون ثبت علائم تجاری ایران
1305- تأسیس اداره ثبت علائم در ایران تحت نظر وزارت فلاحت، تجارت و فوائد عامه
1307- چاپ علائم در مجله فلاحت به ترتیب شماره ثبت
1309- استقرار اداره ثبت علائم در وزارت اقتصاد ملی و چاپ علائم در مجله اقتصاد ملی
1310- تصویب قانون اختراعات و حمایت از اختراع و علائم تجاری در ایران و نسخ قانون سال 1304 (بر اساس این قانون ثبت علائم و اعطای گواهینامه اختراع به وزارت دادگستری محول شد)
1327- تشکیل اداره ثبت شرکت‌ها و علائم تجاری و اختراعات زیر نظر اداره کل ثبت اسناد و املاک
1337- تصویب آیین‎نامه اصلاحی اجرایی سال 1310 برای انطباق بیشتر با معاهده پاریس
1338- الحاق ایران به معاهده پاریس
1340- تغییر نام اداره ثبت شرکت‎ها و علائم تجاری به اداره ثبت شرکت‎ها و مالکیت صنعتی
1352- تغییر نام اداره کل ثبت اسناد و املاک به سازمان ثبت اسناد و املاک کشور و همچنین تغییر نام اداره ثبت شرکت‎ها و مالکیت صنعتی به اداره کل ثبت شرکت‎ها و مالکیت صنعتی
1377- پذیرش اصلاحات معاهده پاریس
1380- الحاق ایران به سازمان جهانی مالکیت فکری
1382- الحاق ایران به موافقت‎نامه و پروتکل مادرید در مورد ثبت بین‎المللی علایم تجاری کالا و خدمات
1383- الحاق ایران به معاهده لیسبون در مورد ثبت بین‎المللی نشانه‎های جغرافیایی و نشانه‌های مبدأ کالا

3- آشنایی با سازمان جهانی مالکیت فکری

ریشه سازمان جهانی مالکیت فکری (World Intellectual Property Organization or WIPO) به سال 1883 یعنی زمانی که یوهانس برامز سومین سمفونی خود را می‎ساخت، رابرت لویس استیونسون “جزیره گنج” را می‎نوشت و جان و امیلی روبلینگ ساخت پل بروکلین نیویورک را تکمیل می‌کردند، بر می‎گردد.
همان طور که بیان شد، کنوانسیون پاریس برای حمایت از حقوق مالکیت فکری در ماه مارس سال 1883 در پاریس به امضا رسید. این کنوانسیون در سال 1884 با 14 کشور عضو و با تأسیس یک دفتر بین‌الملی (International Bureau) جهت انجام وظایف اداری، به اجرا درآمد. در سپتامبر 1886 برای حمایت از مالکیت آثار ادبی و هنری، کنوانسیون برن به تصویب رسید. مشابه با کنوانسیون پاریس، دفتر بین‎الملی مربوط به کنوانسیون برن نیز تأسیس شد. در سال 1893 دو دفتر کوچک مذکور در هم ادغام شد و یک سازمان بین‎الملی به نام دفتر بین‌المللی برای حمایت از مالکیت فکری یا BIRPI به وجود آمد. مقر این سازمان کوچک در برن کشور سوئیس واقع شده بود. در سال 1960، این سازمان از برن به ژنو منتقل شد تا به سایر سازمان‌های بین‌الملی در این شهر نزدیک‎تر باشد. یک دهه بعد یعنی در سال 1970 به دنبال اجرای کنوانسیون تأسیس سازمان جهانی مالکیت فکری، با انجام اصلاحات ساختاری و اداری، BIRPI به وایپو تبدیل شد. اندکی بعد در سال 1974، وایپو به یکی از سازمان‎های تخصصی سازمان ملل تبدیل شد. هم اکنون 185 کشور در این سازمان عضویت دارند.
سازمان جهانی مالکیت فکری، دو هدف اصلی را دنبال می‎کند: هدف اول ارتقای حمایت از مالکیت فکری در سراسر جهان از طریق همکاری بین دولت‌ها و در صورت لزوم با همکاری سایر سازمان‎های بین‎المللی است و هدف دوم وایپو ایجاد همکاری اداری بین اتحادیه‌های تأسیس شده به وسیله معاهدات تحت نظر وایپو است. به جز موافقت‎نامه تریپس، وایپو کلیه کنوانسیون‎هایی را که به آن‎ها اشاره شد دربر می‎گیرد.
وایپو برای تحقق اهدافش، علاوه بر انجام وظایف اداری اتحادیه‌های مذکور این اقدامات را نیز انجام می‎دهد: اقدامات تجویزی یا هنجارآفرینی از طریق وضع استانداردهایی برای حمایت از مالکیت فکری، اجرای برنامه‎های اعطای کمک‎های فنی و حقوقی به کشورها در زمینه مالکیت فکری، اقدامات مربوط به طبقه‎بندی و یکسان‎سازی بین‎المللی در زمینه مستندسازی حق اختراع، علائم تجاری و طرح‎های صنعتی، اقدامات ثبتی نظیر ارائه خدمات مربوط به تقاضانامه‎های ثبت اختراع، علائم تجاری و طرح‎های صنعتی.
وایپو از طریق سه رکن مجمع عمومی (WIPO General Assembly)، کنفرانس (WIPO Conference) و کمیته هماهنگی (WIPO Coordination Committee) به وظایف و برنامه‎های خود عمل می‎کند و منابع مالی خود را از طریق دریافت حق عضویت اعضا و نیز دریافت وجوه پرداختی توسط اشخاص خصوصی که از خدمات ثبتی وایپو بهره می‎برند، تأمین می‎کند. مقر اصلی سازمان مالکیت فکری در شهر ژنو قرار دارد، وایپو در مقر اصلی سازمان ملل در نیویورک نیز یک دفتر دارد. با تصویب مجلس شورای اسلامی، ایران از سال 1380 به عضویت این سازمان بین‌المللی درآمده است.

بحث و نتیجه‌گیری

تصویب کنوانسیون پاریس در سال 1883، سرآغاز تدوین مقررات بین‎المللی در حوزه مالکیت فکری شد. این کنوانسیون به اکثر مصادیق مالکیت صنعتی از جمله حق اختراع، علایم تجاری، طرح‎های صنعتی مدل‎های مصرفی و نشان مبدأ جغرافیایی مربوط می‎شود. هدف کنوانسیون پاریس ایجاد نظامی برای مخترعین است تا بتواند از اختراع آن‌ها در سطح بین‎المللی حمایت کند. برای حمایت از حقوق مالکیت صنعتی، علاوه بر کنوانسیون پاریس، معاهده همکاری ثبت اختراع در سال 1970 و موافقت‎نامه جنبه‎های تجاری حقوق مالکیت فکری یا تریپس و سایر معاهدات بین‎المللی منعقد شد. همچنین کنوانسیون برن در سال 1886 و کنوانسیون رم در سال 1961 برای حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری به امضا رسید. هدف از کنوانسیون برن ارائه استانداردهای حمایت از آثار ادبی و هنری است. با ادغام دفاتر کنوانسیون پاریس و برن در سال 1893، یک سازمان بین‎المللی به نام دفتر بین‌المللی برای حمایت از مالکیت فکری یا BIRPI به وجود آمد. سرانجام در سال 1970، با انجام اصلاحات ساختاری و اداری، BIRPI به سازمان جهانی مالکیت فکری تبدیل شد. اندکی بعد در سال 1974، وایپو به یکی از سازمان‌های تخصصی سازمان ملل تبدیل شد. سازمان جهانی مالکیت فکری به دنبال ارتقای حمایت از مالکیت فکری در سراسر جهان از طریق همکاری بین دولت‎ها و در صورت لزوم با همکاری سایر سازمان‎های بین‎المللی و ایجاد همکاری اداری بین اتحادیه‌های تأسیس شده به وسیله معاهدات تحت نظر وایپو است. در کشور ایران نیز، با تصویب قانون مربوط به مالکیت صنعتی در سال 1304، قانون‌گذاری در زمینه مالکیت فکری آغاز شد. به طوری که در سال‎های بعد قوانینی در زمینه سایر مقوله‌های مالکیت فکری به تصویب رسید. همچنین ایران به کنوانسیون پاریس پیوسته است و از اعضای سازمان جهانی مالکیت فکری است.